مفهوم «ولایت» در حدیث غدیر
 | مقدمهواقعه روز غدیر خمدوم، منظور از «ولى» در روایت غدیر چیست؟در این نوشتار ملاحظه فرمودید كه: |
مقدمه
در مقاله حاضر به عنوان مطلع سخن در باب امیرالمؤمنین علیهالسلام به موضوع «حدیث غدیر» و مفهوم «ولایت» در حدیث غدیر پرداخته شده و با بهرهگیرى از روایات اهل سنت نشان داده شده كه كلمه «مولى» در حدیث غدیر درست به همان معنا كه در آیه شریفه قرآن: «النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم» آمده است.مساله خلافت و جانشینى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله، از همان آغاز اسلام مطرح بوده است. در پى نزول آیه:
وانذر عشیرتك الاقربین (1) ؛ خویشاوندان نزدیكت را انذار ده.
پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله، در اجتماع بنى عبدالمطلب پس از اظهار و ابراز دعوت اسلام فرمود:
"فایكم یوازرنى على هذا الامر على ان یكون اخى و وصیى و خلیفتى فیكم بعدى؟"؛ كدامیك از شما در این «امر» مرا یارى مىكند تا این كه برادر و وصى من و پس از من جانشین من در میان شما باشد؟
و در این میان على علیهالسلام، كه كم سن ترین آنان بود پاسخ داد:
"انا یا نبى الله اكون وزیرك علیه"؛ اى پیامبر خدا، من در این «امر» وزیر و یاور تو خواهم بود.
پیامبر صلى الله علیه و آله، نیز دست بر دوش آن حضرت نهاد و فرمود:
"ان هذا اخى و وصیى و خلیفتى فیكم..."؛ این برادر من، وصى من و جانشین من در میان شماست... .(2)
و یا نمونه دیگر، قبل از هجرت پیامبر صلى الله علیه و آله، به مدینه و در دوران شدائد و سختی‌ها و دشواری‌هاى مكه هنگامى كه ایشان دعوت اسلام را بر «بنىعامر» عرضه نمود آنان پرسیدند:
آیا اگر با تو بر «امر» تو بیعت كنیم، سپس خدا تو را بر مخالفینت پیروز گرداند؛ پس از تو این «امر» از آن ما خواهد بود؟ (3)
پس سى صحابى رسول خدا كه دوازده نفر آنان از جنگجویان و مجاهدان «بدر» بودند برخاستند و گواهى دادند كه رسول خدا صلى الله علیه و آله، دست على علیهالسلام را گرفت و به مردم فرمود: آیا مىدانید كه من اولى به مؤمنین از خوشان هستم؟ گفتند: «آرى». فرمود: هر كه من مولاى اویم، این (على) مولاى اوست. خدایا، دوست بدار آن كه او را دوست دارد و دشمن بدار آن كه او را دشمن دارد. |
و پیامبر صلى الله علیه و آله، در پاسخ فرمودند:
"الامر الى الله یضعه حیثیشاء" (4) ؛ این «امر» به دست خداست؛ آن را در هر كجا كه بخواهد قرار مىدهد.
بنابراین مساله خلافت و ولایت «امر» مطلب پنهان و مغفولى نبودهاست. هم پیامبر صلى الله علیه و آله، به آن التفات داشته و آن را ابراز مىنمودند و هم دیگران از این مطلب مىپرسیدند و تاریخ اسلام موارد فراوانى را در بر دارد كه پیامبر صلى الله علیه و آله، به مناسبت‌هاى گوناگون ابتدائا و یا در پاسخ دیگران، به صراحت و یا اشاره، موضوع و مصداق خلافت و ولایت را طرح مىنمودند. (5)
واقعه روز غدیر خم
در این میان حدیث غدیر موقعیت و مقام ویژه و برجستهاى دارد، زیرا در دیگر موارد موضوع براى تمام مسلمانان و به صراحت در یك مجمع عمومى مطرح نشده بود؛ اما در این روز در اجتماع عمومى مسلمین با مقدمات خاصى كه پیامبر صلى الله علیه و آله، معمول داشتند و با صراحت هر چه تمام تر مساله ولایت مطرح گردید. و اما این كه گفته شده است:مسلمانان در تفسیر حادثه غدیر به اختلاف افتادند و دست كم دو تفسیر اساسى و مهم از این حادثه به دست دادند كه همچنان تا امروز پا برجا ماندهاست و هیچ یك میدان را به نفع دیگرى خالى نكردهاست. روایات متقن تاریخى و متواترات به ما مىگویند كه پیامبرصلى الله علیه و آله، در روز غدیر، على علیهالسلام، را به مسلمانان معرفى كردند و گفتند كه هر كس من مولاى او هستم على هم مولاى اوست. "من كنت مولاه فهذا على مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه."
این حد از خطبه پیامبر صلى الله علیه و آله متواتر است و فریقین (شیعه و سنى) آن را نقل كردهاند. پارهاى از محدثان و مورخان شیعى خطبه بسیار بلندى از پیامبر صلى الله علیه و آله، در روز غدیر نقل كردهاند كه كاملا مضمون شیعى دارد و با اعتقاداتى كه بعدها شیعیان بر آنها پافشارى كردند و به مدد آنها میان خود و دیگر فرق اسلامى تمایز افكندند، موافقت تام دارد.
بارى در این روایت تا آن حد كه گفتیم اختلاف چشمگیرى پدید نیامده است. اختلاف از درایت آغاز شد. یعنى این پرسش مطرح شد كه مدلول این كلمات پیامبر صلى الله علیه و آله، در آن موقعیت كه ادا شد چیست؟ «مولا» دقیقا چه معنا مىدهد و ایشان على علیهالسلام، را به چه امرى نصب كردهاند و مسلمانان در قبال على علیهالسلام به چه كارى مكلف و موظف شدند؟ آیا همانطور كه شیعیان بعدها مدعى شدند پیامبر در روز غدیر نظریه امامت را ابداع و مطرح كردند؟ و آیا مولا به همان معنا بود كه در آیه شریفه قرآن آمدهاست كه: «النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم». (6)
آیا پیامبر شخص معینى به نام على (و از طریق على، فرزندان او) را به این منصب منصوب كردند و مسلمانان را در مقابل یك اصل اعتقادى تازهاى قرار دادند؟ با نزاعهاى تاریخى و حل نشده شیعیان و اهل سنت در این خصوص آشناییم و حاجتى به اعادت ذكر آنها نیست. (7)
مسلمانان در تفسیر حادثه غدیر به اختلاف افتادند و دست كم دو تفسیر اساسى و مهم از این حادثه به دست دادند كه همچنان تا امروز پا برجا ماندهاست و هیچ یك میدان را به نفع دیگرى خالى نكردهاست. روایات متقن تاریخى و متواترات به ما مىگویند كه پیامبرصلى الله علیه و آله، در روز غدیر، على علیهالسلام، را به مسلمانان معرفى كردند و گفتند كه هر كس من مولاى او هستم على هم مولاى اوست. "من كنت مولاه فهذا على مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه." |
در اینجا نویسنده اساس اختلاف مسلمانان را دو گونه تفسیر از حادثه غدیر و اختلاف در درایت و فهم مدلول كلمات پیامبر صلى الله علیه و آله، و معناى كلمه «مولى» معرفى مىكند. دو گونه تفسیرى كه تاكنون نیز پا برجا مانده و هیچ یك میدان را به نفع دیگرى خالى نكرده است و نزاعهاى تاریخى و حل نشده شیعیان و اهل سنت است.
اما در اینجا این پرسش مطرح است كه: آیا اختلاف نظرى شیعیان و اهل سنت تنها ناشى از درایت حدیث غدیر است؟ و آیا تشیع (و نیز تسنن) تنها مبتنى بر تفسیرى از حدیث غدیر است؟ یا این كه ریشههاى اختلاف نظرى این دو به جاهاى دیگر و حوادث تاریخى نیز برمىگردد؟
دیدیم كه استناد شیعه براى وصایت و خلافت على علیهالسلام، به همان آغاز دعوت اسلام بر مىگردد و تنها مبتنى بر نقل و یا درایتى از حدیث غدیر نیست. به علاوه همانطور كه خواهیم دید گذشته از درایت و تفسیر متفاوت، نقل و روایت (از خود اهل سنت) نیز در این باب كم نیست و در احادیث اهل سنت نقل‌هایى یافت مىشود كه ارتباط «ولایت» مذكور در حدیث غدیر را با آیه شریفه سوره احزاب مىرساند.
گذشته از اینها آیا مىتوانیم در هر مبحث نظرى و اعتقادى تنها به صرف این كه نزاعهاى تاریخى و حل نشده وجود دارد خود را از وارد شدن در آن بحث برهانیم و تكلیف و موضع خود را از دیدگاه اعتقادى و ایمانى روشن نسازیم؟ ملاك نزاعهاى حل نشده چیست؟ و این نزاع براى چه كسانى حل نشده است؟ آیا همین امروز، همه انسان‌هاى روى زمین به وجود خداوند بزرگ اعتقاد دارند و انسانى نیست كه اعتقاد به وجود خدا نداشته باشد؛ یا این كه خیر، همچنان انسانهایى یافت مىشوند كه به وجود خدا اعتقاد ندارند؟ مسلما هنوز كسانى هستند كه به وجود خدا اعتقاد ندارند؛ اما آیا مىتوان به استناد این مطلب مبحث اعتقاد به وجود خدا را یك مبحث تاریخى و حل نشده بینگاریم؟! آیا نویسنده محترم در مقابل ادله و استدلال شیعیان در همان دو كتابى كه یاد نموده پاسخ در خورى یافته است؟!
همانطور كه بیان شد طرح مساله وصایت و خلافت پیامبر صلى الله علیه و آله، مربوط به نخستین دعوت علنى و عمومى حضرت است و ولایت «امر» پس از پیامبر صلى الله علیه و آله، حتى قبل از هجرت مورد توجه و پرسش بوده است. اما در اینجا چند پرسش مطرح است كه پاسخ به آنها مىتواند به ما در درك بهتر مفهوم حدیث غدیر كمك كند.
اول، آیا «مولى» به همان معنا است كه در آیه شریفه سوره احزاب آمده است كه:
"النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم"؛ پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.
و آیا ولایت در خطبه غدیر به معناى همان ولایتى است كه در این آیه شریفه بیان شدهاست؟ (8)
در این باره مىتوانیم به گزارشهاى تاریخى از طریق برادران اهل سنت مراجعه كنیم:
در نقل‌هاى گوناگون حدیث غدیر از طریق اهل سنت، پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله، به آیه شریفه استناد نمودهاند از جمله:
1.طبرانى (از محدثان و راویان اهل سنت) و غیر او به سندى كه اجماع به صحت آن دارند از «زید بنارقم» نقل نموده است كه گفت:
رسول خدا صلى الله علیه و آله، در غدیر خم زیر درختان سخنرانى نمود، پس فرمود:
اى مردم، خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنینام و من بر مؤمنین از خودشان اولى هستم پس هر كه من مولاى اویم این شخص (یعنى على) مولاى اوست... .(9)
2.امام احمد از حدیث زید بن ارقم روایت نموده است كه گفت:
با رسول خدا صلى الله علیه و آله، در سرزمینى كه به آن «وادى خم» گفته مىشد فرود آمدیم پس امر به نماز فرمود و در آن گرماى سخت نماز گزارد. براى رسول خدا پارچهاى به درختى افكندند تا سایه گردد پس فرمود: «آیا نمىدانید، آیا گواهى نمىدهید كه من به هر مومنى از خود او اولى هستم؟» گفتند: «آرى». فرمود: «پس هر كه من مولاى اویم على مولاى اوست. خدایا، دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد.» (10)
3.امام احمد از حدیث «براء بن عازب» از دو طریق نقل نموده است كه گفت:
با رسول خدا صلى الله علیه و آله بودیم پس در «غدیر خم» فرود آمدیم نداى نماز جماعت داده شد و براى رسول خدا صلى الله علیه و آله، در زیر دو درخت جایى فراهم شد پس نماز ظهر گذارد و دست على را گرفت و فرمود: «آیا نمىدانید من اولى به مؤمنین از خودشان هستم؟» گفتند: «آرى». سپس دست على را گرفت و فرمود: «هر كه من مولاى اویم، على مولاى اوست. خدایا، دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد».
پس از آن عمر، على را ملاقات نمود و به او گفت: بر تو پسر ابىطالب گوارا باشد. مولاى هر مرد و زن مؤمن گشتى. (11)
4.امیرمؤمنان على علیهالسلام، در ایام خلافت خود مردم را در «رحبه» (یكى از محلات كوفه) جمع نمود و فرمود:
هر مرد مسلمانى را كه فرمایش رسول خدا صلى الله علیه و آله، را در روز غدیر خم شنیده است به خدا قسم مىدهم كه برخیزد و به آنچه شنیده گواهى دهد. و براى گواهى برنخیزد، مگر كسى كه با چشمان خود دیده و با گوشهاى خود شنیده است.
پس سى صحابى رسول خدا كه دوازده نفر آنان از جنگجویان و مجاهدان «بدر» بودند برخاستند و گواهى دادند كه رسول خدا صلى الله علیه و آله، دست على علیهالسلام را گرفت و به مردم فرمود:
آیا مىدانید كه من اولى به مؤمنین از خوشان هستم؟ گفتند: «آرى». فرمود: هر كه من مولاى اویم، این (على) مولاى اوست. خدایا، دوست بدار آن كه او را دوست دارد و دشمن بدار آن كه او را دشمن دارد... (12)
5.امام احمد از حدیث زید بنارقم از «ابوطفیل» نقل نمود كه گفت:
على مردم را در رحبه جمع نمود و آنان را به خدا سوگند داد كه هر مرد مسلمان گفتار رسول خدا صلى الله علیه و آله در روز غدیر خم را شنیده است برخیزد. سى نفر برخاستند. و ابونعیم گفت مردم زیادى برخاستند و گواهى دادند كه زمانى كه پیامبر صلى الله علیه و آله، دست او را گرفت به مردم فرمود: «آیا مىدانید من اولى به مؤمنین از خودشان هستم؟» گفتند: «آرى، یا رسول خدا» فرمود: «هر كه من مولاى اویم این (على) مولاى اوست. خدایا دوست بدار آن كه او را دوست بدارد و دشمن دار هر كه او را دشمن دارد.»
ابوطفیل گفت خارج شدم و در من تردیدى بود كه چرا دیگران به این حدیث عمل نكردند پس زید بن ارقم را ملاقات نمودم و ماجرا را براى او نقل نمودم و زید گفت: انكار نكن من خود از رسول خدا صلى الله علیه و آله، شنیدم كه این چنین مىفرمود. (13)
علاوه بر حدیث غدیر در دیگر احادیثى كه از طریق اهل سنت نقل شده است به «على علیهالسلام» «ولى» اطلاق شده است با توجه به این كه، مضمون این احادیث این است كه «هو ولى كل مؤمن ومؤمنة من بعدى» معلوم مىشود كه این «ولایت»، ولایت متعارف مؤمنان بر یكدیگر نیست و ولایت خاصى است؛ از همان گونه ولایتى كه پیامبر صلى الله علیه و آله دارند و این ولایت در طول ولایت پیامبر صلى الله علیه و آله، و در مرتبهاى پس از ولایت نبى صلى الله علیه و آله واقع شده است. |
6.امام احمد در «مسند» خود از عبدالرحمن بنابىلیلى نقل نمود كه گفت:
على را در رحبه دیدم كه مردم را به خدا سوگند مىداد... (به همان مضمون احادیث قبل) و از جمله دوازده نفر از مجاهدان جنگ بدر برخاستند گویى كه هم اكنون آنان را مىبینم پس گفتند: «گواهى مىدهیم كه شنیدیم رسول خدا صلى الله علیه و آله روز غدیر خم مىفرمود: «آیا اولى به مؤمنین از خودشان نیستم و آیا زنان من مادران آنان نیستند؟» گفتیم: «بلى اى رسول خدا» فرمود: «پس هر كه من مولاى اویم، على مولاى اوست. خدایا، دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد.» (14)
در نقل‌هاى دیگر نیز به گونهاى دیگر به آیه شریفه استناد شده است.
7.حاكم از زید بن ارقم از دو طریق كه به شرط شیخین (بخارى و مسلم) صحیح است نقل نمود كه گفت:
زمانى كه رسول خدا، از حجةالوداع باز مىگشت در غدیر خم فرود آمد ... پس گفت: «خداى عزوجل، مولاى من است و من مولاى هر مؤمنى هستم.» سپس دست على را گرفت و فرمود: «هر كه من مولاى اویم این (على) ولى اوست. خدایا، دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد.» (15)
8.نسائى از زید بن ارقم نقل نمود كه گفت:
هنگامى كه پیامبر، از حجةالوداع باز مىگشت، در غدیر خم فرود آمد... سپس گفت: «خدا مولاى من است و من ولى هر مؤمنى هستم». سپس دست على را گرفت و فرمود: «هر كه من ولى اویم این (على) ولى اوست. خدایا دوست بدار هر كه او را دوست بدارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن بدارد.»
ابوطفیل (راوى حدیث از زیدبن ارقم) گفت:
به زید گفتم: «خودت از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدى؟» گفت: «هیچ كس در زیر آن درختان نبود مگر این كه با چشمانش دید و با گوش هایش شنید.» (16)
9.نسائى از عایشه دختر سعد نقل نمود كه گفت:
شنیدم پدرم مىگفت: «شنیدم از رسول خدا صلى الله علیه و آله، در روز جحفه كه دست على را گرفت و سخنرانى نمود. پس حمد و ثناى خدا بجاى آورد، سپس گفت: «اى مردم من ولى شما هستم؟» گفتند: «راست گفتى اى رسول خدا» سپس دست على را بلند نمود، و فرمود: «این (على) ولى من است و دین مرا ادا مىكند و من دوستدار كسى هستم كه او را دوست دارد و دشمن كسى هستم كه او را دشمن دارد.» (17)
10.نسائى از سعد نقل نمود كه گفت:
با رسول خدا بودیم، چون به غدیر خم رسید، ایستاد تا مردم بیایند. سپس آنان را كه پیش از او بودند باز گرداند و آنان كه عقب مانده بودند ملحق شدند، پس چون مردم جمع شدند، گفت: «اى مردم چه كسى ولى شماست؟» گفتند: «خدا و رسول او». سپس دست على را گرفت و او را بر پا داشت، و فرمود: «هر كه خدا و رسول خدا ولى اوست این (على) ولى اوست. خدایا، دوست بدار هر كه او را دوست دارد و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد.» (18)
دوم، منظور از «ولى» در روایت غدیر چیست؟
به استناد نقل هاى مذكور از اهل سنت «ولى» به همان معنایى است كه براى پیامبر صلى الله علیه و آله، در آیه شریفه سوره احزاب بیان شده است در نتیجه معناى حدیث غدیر اینگونه خواهد بود كه على علیهالسلام، در مرتبه بعد از نبى صلى الله علیه و آله، «اولى بالمؤمنین من انفسهم» خواهد بود.قرائن دیگرى نیز وجود دارد كه دلالت بر این معناى خاص از ولایت مىكند از جمله:
1.فرمایش پیامبر كه: "و هو ولیكم بعدى" (19) ؛ على پس از من ولى شماست.
و اگر ولایت به معنایى غیر از «اولى بالمؤمنین من انفسهم» باشد كه اولا فرقى بین على و غیر او در این جهت نیست و ثانیا چنین ولایت عامى براى على علیهالسلام، در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله، هم ثابت است و ثانیا اصلا ولایت عام مؤمنین بر یكدیگر نیاز به مجتمع نمودن مردم و خطبه و خطابه ندارد و به نص آیه قرآن براى همه مؤمنین ثابت است.
2.روایتى كه احمد بن حنبل نقل كرده و در آن گفتگوى رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله، و «بریده» چنین حكایت شده است:
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «اى بریده آیا من بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم؟» گفت: «آرى، اى پیامبر خدا». فرمود: «هر كس من مولاى اویم، پس على مولاى اوست.» (20)
ملاحظه مىشود كه در این روایت نیز پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله، پس از آن كه از بریده در مورد مضمون آیه محل بحث و ولایت خود بر مؤمنان اقرار مىگیرد، تصریح مىكند كه هر كس من مولاى اویم (به همان معناى مورد نظر آیه) على علیهالسلام، هم مولاى اوست.
سوم، آیا گذشته از حدیث غدیر و یا روایات و احادیث دیگر در بین فریقین از راه دیگرى مىتوان به «ولایت» به همان معنایى كه در آیه شریفه «النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم» آمده است براى وجود مقدس حضرت امیر پى برد یا نه؟
با تامل و دقت در آیات قرآن كریم درمىیابیم كه چنین ولایتى براى حضرت ثابت است؛ زیرا در آیه مباهله مىفرماید: "فمن حاجك فیه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا و ابناءكم و نساءنا و نساءكم و انفسنا و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكاذبین" (21) ؛ از آن پس كه به آگاهى رسیدهاى، هر كس كه درباره او [عیسى] با تو مجادله كند، بگو: بیایید تا حاضر آوریم، ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را، ما خودمان را و شما خودتان را. آنگاه دعا و تضرع كنیم و لعنت خدا بر دروغگویان بفرستیم.
در لغت عرب «نفس» (كه مفرد «انفس» مذكور در آیه است) به معناى «خود» است مانند آیه شریفه:
"یا ایها الذین آمنوا علیكم انفسكم" (22) ؛ اى كسانی كه ایمان آوردهاید مراقب خودتان باشید.
از نظر تاریخى نیز مسلم است كه پیامبر صلى الله علیه و آله، در روز مباهله همراه با حسنین علیهماالسلام، و فاطمه زهرا علیهاالسلام، و حضرت امیر علیهالسلام، آن هم با ترتیبى خاص حاضر شدند. فخر رازى قضیه مباهله را اینگونه نقل نموده است:
رسول خدا صلى الله علیه و آله با كسائى ندوخته از موى سیاه كه بر دوش او بود خارج شد در حالى كه حسین را در آغوش گرفته بود و دست حسن را در دست داشت و فاطمه علیهاالسلام، پشت سر او مىآمد و على علیهالسلام، پشت سر فاطمه علیهاالسلام، و رسول خدا صلى الله علیه و آله مىگفت: هنگامى كه دعا كردم آمین گویید... و روایت شد كه رسول خدا صلى الله علیه و آله چون در آن لباس ندوخته سیاه خارج شد حسن علیهالسلام آمد. پس رسول خدا صلى الله علیه و آله او را داخل لباس نمود و سپس حسین علیهالسلام آمد. پس او را داخل لباس نمود، سپس فاطمه علیهاالسلام آمد، سپس على علیهالسلام آمد. سپس رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: به درستى كه خدا فقط مىخواهد آلودگى را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاك و پاكیزه گرداند. (23)
بنابراین به نص قرآن كریم و تطبیق پیامبر صلى الله علیه و آله، على علیهالسلام، «خود» پیامبر است مگر در امورى كه اختصاصى نبى مكرم اسلام صلى الله علیه و آله باشد، مانند نبوت تشریعى و خاتمیت و یا بعضى احكام شرعى مانند نكاح و یا نماز؛ در غیر اینگونه اختصاصات، على علیهالسلام، حكم پیامبر صلى الله علیه و آله، را دارد و از آنجایى كه براى پیامبر صلى الله علیه و آله، ولایت مخصوصى به نص آیه «النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم» ثابت است همین ولایت براى حضرت على علیهالسلام، نیز ثابت مىباشد. (24)
در این نوشتار ملاحظه فرمودید كه:
1.به استناد نقل هایى از حدیث غدیر از طریق اهل سنت، پیامبر قبل از بیان جمله مشهور: «من كنت مولاه فهذا على مولاه» به ولایت خاص خود (مستند به آیه شریفه سوره احزاب) استناد نمودند، بنابراین ولى در حدیث غدیر همان معنایى را دارد كه آیه سوره احزاب بیان نموده است.2.علاوه بر نقل و روایت با تامل عقلى و درایت در حدیث غدیر و نحوه خاص و مقدمات و تشریفاتى كه پیامبر صلى الله علیه و آله، براى بیان «من كنت مولاه فهذا على مولاه» انجام دادهاند درمىیابیم كه منظور از این ولایت یك امر عادى و متعارف مانند این كه على داماد پیامبر است یا پسر عموى ایشان مىباشد یا این كه مانند دیگر مؤمنان ولایت ایمانى دارد نمىباشد و نوع خاصى از ولایت مقصود است كه براى دیگر مؤمنان ثابت نیست و براى اظهار آن به تصریح و تنصیص پیامبر صلى الله علیه و آله نیاز است.
3.علاوه بر حدیث غدیر در دیگر احادیثى كه از طریق اهل سنت نقل شده است به «على علیهالسلام» «ولى» اطلاق شده است با توجه به این كه، مضمون این احادیث این است كه «هو ولى كل مؤمن ومؤمنة من بعدى» معلوم مىشود كه این «ولایت»، ولایت متعارف مؤمنان بر یكدیگر نیست و ولایت خاصى است؛ از همان گونه ولایتى كه پیامبر صلى الله علیه و آله دارند و این ولایت در طول ولایت پیامبر صلى الله علیه و آله، و در مرتبهاى پس از ولایت نبى صلى الله علیه و آله واقع شده است.
4.گذشته از نقل هاى متعدد حدیث غدیر از طریق برادران اهل سنت با تامل و دقت در آیه مباهله كه پیامبر صلى الله علیه و آله با عمل خود آن را بر على علیهالسلام تطبیق نمودند در مىیابیم كه على علیهالسلام، در غیر اختصاصات پیامبر صلى الله علیه و آله، (مانند نبوت تشریعى) حكم خود آن حضرت را دارد.
بنابراین هر آنچه براى پیامبر صلى الله علیه و آله ثابت باشد براى على علیهالسلام، نیز ثابت است (البته در غیر احكام اختصاصى پیامبر صلى الله علیه و آله) و از آنجایى كه ولایت مخصوصى به نص آیه سوره احزاب براى پیامبر صلى الله علیه و آله ثابت است این ولایت براى على علیهالسلام نیز ثابت است.
پىنوشت ها:
1.سوره شعراء (26)، آیه 214.2.ر. ك: یعقوب، المحامى، احمدحسین، نظریه عدالة الصحابة و المرجعیة السیاسیة فى الاسلام، مؤسسه انصاریان للطباعة و النشر،1417ه-1996م، ص224، قم، ایران، الطبعة الثالثة. نویسنده روایت را از منابع تاریخى و تفسیرى چون: تاریخالامم و الملوك (تاریخ طبرى)، جامعالبیان فى تفسیر القرآن (تفسیر طبرى)، لبابالتاویل فى معانى التنزیل (از على بن محمد بن ابراهیم بغدادى)، معالم التنزیل، تفسیر بغوى، تفسیر القرآن العظیم (تفسیر ابن كثیر) السیرة النبویة (از ابن كثیر)، دلائل بیهقى، كامل ابن اثیر، سیرة حلبیة، شرح ابن ابىالحدید، كنزالعمال، تاریخ دمشق (از ابن عساكر)، مستدرك حاكم، مسند احمد حنبل، خصائص نسائى و... نقل نموده است و نیز ر.ك: المراجعات، مراجعه شماره 20.
3.ثم قال له: ارایت ان نحن بایعناك على امرك ثم اظهرك الله على من خالفك ایكون لنا الامر من بعدك؟
4.ر. ك: ابن جریر الطبرى، جعفر بن محمد (224 - 310 ق)، تاریخ الطبرى، ج 1، ص556. دار الكتب العلمیة، بیروت، الطبعة الثانیة، 1408 ق. و نیز: ابن هشام، السیرة النبویة، انتشارات ایران، زمستان63، ج2، ص66؛ در ادامه این گفتگو و دعوت بنىعامر نیز پاسخ گفت: آیا خود را در برابر عرب فداى تو سازیم. پس آنگاه كه خدا تو را پیروز گرداند «امر» از آن غیر ما باشد. ما حاجتى به «امر» تو نداریم. و از بیعت و همراهى با پیامبر ابا نمودند. «فقال له: افتهدف نحورنا للعرب دونك فاذا اظهرك الله كان الامر لغیرنا لا حاجة لنا بامرك فابوا علیه.»
براى دیدن نمونههاى كاربرد واژه «امر» در تاریخ اسلام و صدرالاسلام از جمله ر.ك: امینى، ابراهیم، بررسى مسائل كلى امامت، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ هشتم 1361، ص49.
5.براى این موارد از جمله ر.ك: یعقوب، المحامى احمد حسین، همان و نیز العاملى، شرفالدین، المراجعات.
6.سوره احزاب (33)، آیه6.
7.سروش، عبدالكریم، بسط تجربه نبوى، انتشارات صراط، تهران، بهار 78، ص244.
8.این نوشتار درصدد بررسى همین قسمت از مقاله «ولایت باطنى و ولایت سیاسى» است گذشته از موارد نقد دیگرى كه مقاله مذكور دارد حداقل دو مطلب مهم و محورى آن در آینده مورد بحث واقع مىشود:
اول - آیا انتخاب در سقیفه دموكراتیك بوده است؟ (ر.ك: بسط تجربه نبوى، ص273)
دوم - حقیقت ولایت و امامت كدام است؟ آیا امامت مفهومى سیاسى است یا یك مفهوم عرفانى و معنوى و یا چیز دیگر؟ (ر.ك: بسط تجربه نبوى، ص 275).
9.اخرج الطبرانى و غیره بسند مجمع على صحته عن زید بن ارقم قال: خطب رسولالله صلى الله علیه و آله، بغدیر خم تحتشجرات. ثم قال: یا ایها الناس ان الله مولاى و انا مولى المؤمنین و انا مولى بهم من انفسهم فمن كنت مولاه فهذا مولاه یعنى علیا...
10.و اخرج الامام احمد من حدیث زید بن ارقم قال: نزلنا مع رسولالله صلىالله علیه و آله، بوادى یقال له وادى خم فامر بالصلاة فصلاها بهجیر قال خطبنا، و ظل لرسولالله صلىالله علیه و آله، بثوب على شجرة سمرة من الشمس فقال:صلىاللهعلیهوآله:الستم تعلمون‌او لستم تشهدون انى اولى بكل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلى. قال، صلىاللهعلیهوآله: فمن كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه.
11.و اخرج الامام احمد من حدیث البراء بن عازب من طریقین قال: كنا مع رسولالله صلىاللهعلیهوآله، فنزلنا بغدیر خم فنودى فینا الصلاة جامعة و كسح لرسولالله صلىاللهعلیهوآله، تحت شجرتین فصلى الظهر و اخذ، صلىاللهعلیه وآله، بید على فقال: الستم تعلمون انى اولى بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا: بلى. قال: الستم تعلمون انى اولى بكل مؤمن من نفسه؟ قالوا: بلى. قال فاخذ بید على فقال، صلىاللهعلیه وآله: من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه.
12.ما قام به امیرالمؤمنین ایام خلافته اذ جمع الناس فى الرحبة فقال: انشد الله كل امرء مسلم سمع رسول الله، صلىاللهعلیه وآله، یقول یوم غدیر خم ما قال الا قام فشهد بما سمع، ولا یقم الا من رآه بعینیه و سمعه باذنیه، فقام ثلاثون صحابیا فیهم اثنا عشر بدریا فشهدوا انه اخذه بیده، فقال، صلىاللهعلیه وآله، للناس: اتعلمون انى اولى بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا: نعم. قال صلىاللهعلیه وآله: من كنت مولاه فهذا على مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه.
13.ما اخرجه الامام احمد... فقال، صلىاللهعلیه وآله، للناس اتعلمون انى اولى بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا: نعم یا رسول الله. قال: من كنت مولاه فهذا على مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه.
14.اخرج الامام احمد... سمعنا رسول الله صلىاللهعلیه وآله، یقول یوم غدیر خم: الست اولى بالمؤمنین من انفسهم و ازواجى امهاتهم؟ فقلنا: بلى یا رسول الله. قال: فمن كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه.
15.اخرج الحاكم فى مناقب على من مستدركه عن زید بن ارقم من طریقین صححهما على شرط الشیخین قال: لما رجع رسولالله صلىاللهعلیه وآله، من حجةالوداع و نزل غدیر خم... ثم قال: ان الله عزوجل مولاى و انا مولى كل مؤمن ثم اخذ بید على فقال من كنت مولاه فهذا ولیه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.
16.و اخرج النسائى عن زید بن ارقم قال: ... ثم قال صلىاللهعلیه وآله: ان الله مولاى وانا ولى كل مؤمن. (پیامبر، صلىاللهعلیه وآله، در این نقل به آن ولایت خاصى كه خدا بر او و او بر مؤمنین دارد استناد نموده است نه به ولایت عام مؤمنین بر یكدیگر). ثم اخذ بید على فقال: من كنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه.
17.و اخرج النسائى عن عائشة بنت سعد قالتسمعت ابى یقول سمعت رسولالله صلىاللهعلیه وآله، یوم الجحفة فاخذ بید على و خطب فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: ایها الناس انى ولیكم. قالوا: صدقت یا رسولالله ثم رفع ید على فقال هذا ولیى و یؤدى عنى دینى و انا موالى من والاه و معادى من عاداه.
18.و عن سعد ایضا قال كنا مع رسولالله فلما بلغ غدیر خم وقف للناس ثم رد من تبعه و لحق من تخلف فلما اجتمع الناس الیه قال: ایها الناس من ولیكم؟ قالوا: الله و رسوله. ثم اخذ بید على فاقامه ثم قال: من كان الله و رسوله ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. این چند حدیث از دو مراجعه 54 و56 كتاب شریف «المراجعات» استفاده شده است. و مطمئنا با رجوع به دیگر نقل هاى اهل سنت موارد دیگر كه در آنها پیامبر صلىاللهعلیه وآله، استناد به آیه شریف نموده است، بیشتر خواهد بود.
19.ر.ك: مراجعه36 از كتاب شریف «المراجعات» در این مراجعه دستهاى از روایت را از منابع مختلف اهل سنت و با نقل هاى متفاوت با همان مضونى كه در متن نقل شده آورده است.
20.ما اخرجه الامام احمد... فقال صلىاللهعلیه و آله: یا بریدة الست اولى بالمؤمنین من انفسهم؟ قلت: بلى یا رسول الله. قال: من كنت مولاة فعلى مولاه.
واخرجه الحاكم فى مستدركه وصححه على شرط مسلم و اخرجه الذهبى فى تلخیصه مسلما بصحته على شرط مسلمر. ك: مراجعه 38 از «المراجعات». "
21.سوره آل عمران (3)، آیه 61.
22.سوره مائده (5)، آیه 105.
23.فخر رازى، التفسیر الكبیر، بىجا، بىتا، ج8، ص85: «و كان رسول الله صلىاللهعلیه وآله، خرج و علیه مرط من شعر اسود و كان قد احتضن الحسین و اخذ بید الحسن و فاطمة تمشى خلفه و على رضىاللهعنه، خلفها و هو یقول: اذ دعوت فامنوا ... و روى انه، علیهالسلام، لما خرج فى المرط الاسود فجاء الحسن رضىاللهعنه، فادخله ثم جاء الحسین رضىاللهعنه، فادخله ثم فاطمة ثم على رضىاللهعنهما، ثم قال: انما یریدالله لیذهب عنكم الرجس اهلالبیت و یطهركم تطهیرا. و اعلم ان هذه الروایة كالمتفق على صحتها بین اهل التفسیر و الحدیث.»
و نیز ر.ك: زمخشرى، جارالله، محمود بن عمر، الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بىجا، بىتا، ج1، ص368.
24.مشابه این استدلال را فخر رازى در ذیل المسالة الخامسة از دانشمندى به نام محمودبن الحسن الحمصى در رى كه استاد شیعیان اثنى عشرى بوده است نقل مىنماید با این بیان كه آیه دلالت بر افضلیت وجود مبارك مولى بر صحابه و انبیاء سلف مىنماید و سپس فخر رازى در پاسخ به اجماع متوسل مىشود كه به اجماع مسلمین مولى از از انبیاء سلف افضل نیست. یعنى:
1-اصل استدلال و شمول آن را پذیرفته است.
2-افضلیت حضرت نسبت به صحابه را پذیرفته است.
3-تنها قیدى كه در استدلال زده در شمول استدلال به افضلیت انبیاء سلف است. آنهم با تمسك به اجماع مسلمین. مىدانیم كه علاوه بر مباحثى كه درباره حجیت اجماع وجود دارد. از اصل چنین اجماعى در كار نیست.
4-اصل استدلال از نظر فخر رازى صحیح است و قابل انكار نیست.
"احمدرضا یزدانىمقدم"
