زیارت خانه خدا با تلاوت سوره حج
سیماى سوره حج
خداوند متعال سوره انبیاء را با دعوت به توحید و اینكه پیامبر رحمة للعالمین است، تمام كرد و این سوره را با دعوت مردم به اجتناب از شرك و مخالفت دین، آغاز مىكند.
این سوره هفتاد و هشت آیه دارد. عدد كلمات آن: هزار و دویست و نود و یك كلمه و عدد حروف آن: پنج هزار و صد و هفتاد حرف است.(تفسیر ابوالفتوح رازى، ج 8)
نام این سوره از آیه 27 گرفته شده است. كلمه حج هفت بار در سوره بقره، یك بار در سوره توبه و یك بار در همین سوره آمده و بنظر میرسد آیه 27 این سوره، نخستین آیه اى باشد كه در موضوع حج نازل شده است.
در محل نزول این سوره اختلاف است. طبرى و كشف الاسرار و جمعى از علماى بزرگ اعتقاد دارند كه این سوره در مدینه نازل شده و طبرسى صاحب مجمع البیان و گروهى دیگر نیز آنرا فرود آمده در مكه میدانند.
مونته مترجم معروف فرانسوى قرآن و گروهى دیگر از قبیل او، عقیده دارند كه اگر این سوره را مكى بدانیم باید آنرا از نوع سورههاى دوره دوم مكه فرض كنیم و اگر آنرا مدنى بدانیم باید نزول آنرا درست پیش از جنگ(بدر) فرض كنیم.
كلمهى «حج» در لغت به معناى قصد و آهنگ انجام كارى است، ولى در شریعت اسلامى به مراسم خاصّى كه هر ساله در مكّه برگزار مىگردد گفته مىشود. حدود سیزده آیه از این سوره (از آیه 25 تا 37) در بارهى كعبه و تاریخ آن و آثار سیاسى و اجتماعى حج سخن مىگوید.
البته در این سوره دعوت پیامبران الهى نسبت به اقوام بسیارى مطرح گردیده و سرنوشت آنها نیز بیان شده است.
فضیلت سوره حج
در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مىخوانیم:
«من قرء سورة الحج اعطى من الاجر كحجة حجها، و عمرة اعتمرها، بعدد من حج و اعتمر فیما مضى و فیما بقى»: هر كس سوره حج را بخواند، خداوند به تعداد كسانى كه در گذشته و آینده حج و عمره به جا آوردند، به او پاداش حج و عمره مىدهد.(تفسیر مجمع البیان)
و نیز ابن بابویه به سندهاى خود از حضرت صادق (علیه السلام) روایت نموده كه ایشان فرمودند: هر كس سه روز یك بار این سوره را بخواند، از سال خارج نمیشود، مگر اینكه بزیارت خانه خدا برود و اگر در سفر بمیرد، اهل بهشت خواهد بود.
راوى گوید: عرض كردم پس اگر خواننده مخالف باشد؟! فرمود: بعضی عقوبتى كه در او است تخفیف می یابد. (ثواب الاعمال، باب ثواب قرائة سورة الحج، ص 135)
بدون شك این ثواب و فضیلت عظیم تنها براى تلاوت لفظى نیست، بلكه تلاوت مورد نظر تلاوتى است اندیشهساز، و اندیشهاى است عملپرور.
در حقیقت كسى كه این سوره و محتواى آن را از مبدا و معاد گرفته، تا دستورات عبادى و اخلاقى، و مسائل مربوط به جهاد و مبارزه با ستمگران را در اعماق جان خود قرار دهد و برنامه عملى خود سازد، پیوندى با تمام مؤمنان گذشته و آینده از نظر معنوى و روحانى پیدا مىكند، پیوندى كه او را در اعمال آنها شریك، و آنها را نیز در اعمال او شریك و سهیم مىسازد، بى آنكه از پاداش آنان چیزى كاسته شود و حلقه اتصالى خواهد بود بین همه افراد با ایمان در تمام قرون و اعصار.
با این اوصاف شرایط ثواب و پاداشى كه در حدیث فوق آمده عجیب به نظر نمىرسد.
سجده همه موجودات در پیشگاه خدا
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ (حج18)
آیا ندیدى كه سجده مىكنند براى خدا تمام كسانى كه در آسمانها و زمین هستند و همچنین خورشید و ماه و ستارگان و كوهها و درختان و جنبندگان، و بسیارى از مردم، اما بسیارى ابا دارند و فرمان عذاب در باره آنها حتمى است، و هر كسى را خدا خوار كند كسى او را گرامى نخواهد داشت، خداوند هر كار را بخواهد (و صلاح بداند) انجام مىدهد.
از آنجا كه در آیات گذشته (قبل از این آیه) سخن از مبدء و معاد بود، آیه مورد بحث با طرح مساله توحید و خداشناسى، حلقه مبدا و معاد را تكمیل مىكند و پیامبر(ص) را مخاطب قرار داده، مىگوید:" آیا ندیدى تمام كسانى كه در آسمانها و زمین هستند براى خدا سجده مىكنند، خورشید و ماه و ستارگان و كوهها و درختان و جنبندگان"؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ)
"و نیز بسیارى از مردم براى او سجده مىكنند، در حالى كه بسیارى دیگر ابا دارند و مستحق عذابند." (وَ كَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ)
سپس اضافه مىكند: "اینها نزد پروردگار بىارزشند و هر كس را خدا بى ارزش سازد هیچ كس نمىتواند او را گرامى دارد و مشمول سعادت و ثواب كند."(وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ)
آرى "خداوند هر كارى را بخواهد و مصلحت بداند انجام مىدهد" مؤمنان را گرامى و منكران را خوار مىسازد.(إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ)
نكتههای آیه
1- این سجود همگانى چگونه است؟
در قرآن مجید در آیات مختلف سخن از "سجود" عمومى موجودات جهان و همچنین "تسبیح" و" حمد" و" صلاة" (نماز) به میان آمده است و تاكید شده كه این عبادات چهارگانه مخصوص انسانها نیست، بلكه حتى موجودات ظاهرا بیجان نیز در آن شركت دارند.
با توجه به آنچه در آیه مورد بحث آمده موجودات عالم داراى دو گونه سجودند،"سجود تكوینى" و "سجود تشریعى."
خضوع و تسلیم بى قید و شرط آنها در برابر اراده حق و قوانین آفرینش و نظام حاكم بر این جهان همان سجود تكوینى آنها است كه تمام ذرات موجودات را شامل مىشود، حتى سلولهاى مغز فرعونها و نمرودها و منكران لجوج، و تمام ذرات وجود آنها مشمول این سجود تكوینى هستند.
به گفته جمعى از محققان تمامى ذرات جهان داراى نوعى درك و شعورند، و به موازات آن در عالم خود، حمد و تسبیح خدا مىگویند، و سجود و صلات دارند. و اگر این نوع درك و شعور را نپذیریم لا اقل تسلیم و خضوع آنها در برابر همه نظامات هستى به هیچوجه قابل انكار نیست.
اما "سجود تشریعى" همان نهایت خضوعى است كه از صاحبان عقل و شعور و درك و معرفت در برابر پروردگار تحقق مىیابد.
در اینجا این سؤال پیش مىآید كه اگر برنامه سجود عمومى موجودات همه انسانها را در بر مىگیرد چرا در آیه فوق به گروهى از انسانها تخصیص داده شده است؟.
اما با توجه به اینكه "سجده" در این آیه در یك مفهوم جامع میان "تشریع" و "تكوین" استعمال شده پاسخ این سؤال روشن مىشود، زیرا سجده در مورد خورشید و ماه و ستارگان و كوهها و درختان و جنبندگان، تكوینیش منظور است، اما در مورد انسانها تشریعى است كه بسیارى آن را انجام مىدهند و گروهى سرپیچى كرده و مصداق" كَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ" هستند.
2- آیا سجود فرشتگان تشریعى است؟
بى شك در جمله" یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ" فرشتگان داخلند، ولى آیا سجده آنها تكوینى است یا تشریعى؟
با توجه به اینكه آنها داراى عقل و شعور و معرفت و ارادهاند، سجود آنها جنبه تشریعى دارد یعنى عبادت و خضوعى است كه با اراده و اختیار انجام مىگیرد قرآن در باره فرشتگان مىگوید: لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ: " آنها هیچیك از فرمانهاى الهى را عصیان نمىكنند و آنچه را كه او دستور داده انجام مىدهند" (تحریم- 6).
نوشته آمنه اسفندیاری – گروه دین و اندیشه تبیان
منابع:
1- تفسیر نور، ج 8
2- تفسیر اثنی عشری، ج 9
3- ترجمه رهنما، ج 2
4- ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج 16
5- تفسیر نمونه، ج 14
