چگونه به فقیر کمک نماییم؟!
ما در زندگی دنیا هر روز شاهد بسیاری از حوادث ناگوار و مرگ های دلخراش و خانمان سوزی هستیم که یاد و خاطره آنها، قلب و جان آدمی را به درد می آورد. با دقت و تأمل در منابع دینی، به روشنی خواهیم یافت که خداوند مهربان و اولیاء الهی این امر مهم را مورد توجه قرار داده و به منظور فرو نشاندن طوفان پر تلاطم بلا و سیل ویرانگر گرفتاری، مریضی و ... راهی کارآمد را پیش روی انسان قرار داده اند، که آدمی می تواند آن را به کار بسته و در زندگی از اثر معجزه آسای آن بهره مند شود، آن راه کارآمد و مؤثر چیزی نیست جز، دستگیری از فقرا و صدقه دادن به آن عزیزان.
با این رفتار زیبا و شایسته می توان امواج بلا و گرفتاری، مصیبت و ... که بساط آرامش و آسایش حیات دنیوی آدمی را بر هم زده اند را تا حدود قابل توجّه ای از خود دور نماییم، و در حقیقت با صدقه دادن و دستگیری از فقیر، خود و خانواده و اموال و دارایی خویش را بیمه کرده ایم، آن هم بیمه الهی که در کارآمدی آن، هیچ گونه شک و تردیدی وجود ندارد.
در روایتی ششمین اختر تابناک آسمان ولایت در بیانی زیبا و دلنشین در این باره می فرماید: «الصدقه بالید تقی میته السوء و تدفع سبعینَ نوعاً من انواع البلاء و تفک عن لحی سبعین شیطاناً کلهم یأمره ان لا یفعل»1 ؛ صدقه از روی احسان و نیکی جلوی مرگ بد را گرفته و هفتاد نوع از انواع بلا را دور می سازد و (انسان را) از ملامت هفتاد شیطان – که تمام آنها وی را دستور می دهند که صدقه ندهد – رها می سازد.
در روایت دیگری از پنجمین پیشوای معصوم، امام باقر(علیه السلام) وارد شده است که حضرت فرمود: «ان الصدقه لتدفع سبعین بلیه من بلایا الدنیا مع میته السوء ان صاحبها لا یموت میته السوء ابداً مع ما یدّخر لصاحبها فی الاخره»2؛ همانا صدقه هفتاد بلا از بلاهای دنیوی و نیز هفتاد مرگ بد را دور می سازد، به درستی که پرداخت کننده صدقه هرگز به مرگ بد نمی میرد، علاوه بر اینکه این صدقه در آخرت برای او ذخیره می شود. (و از برکات ارزشمند آن بهره می برد.)
مرد یهودی به برکت صدقه از مرگ در امان ماند
نقل است که در مدینه مرد یهودیِ کینه توز و گستاخی به محضر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) آمد و از روی اهانت و بی ادبی به حضرت گفت: (السام علیک). مرگ بر تو باد. پیامبر مهربان (صلی الله علیه و آله) در پاسخ به این جمله اهانت آمیز فرمود (علیک) بر تو باد.
یاران حضرت از گستاخی مرد یهودی سخت ناراحت شده و به پیامبر عرض کردند: او به جای سلام به شما جسارت کرد و گفت: مرگ بر شما باد. بنابراین اجازه بدهید تنبیه اش کنیم. پیامبر رحمت در جواب فرمود: نه شما کاری نداشته باشید، ولی منتظر بمانید که همین امروز مار سیاهی گردن آن یهودی بی ادب را از پشت می گزد و همین موجب کشته شدن او خواهد شد و در نتیجه او به کیفر خود می رسد.
آن یهودی کارگری ساده بود که به بیابان می رفت، هیزم جمع می کرد، آنها را بسته و بر پشتش می گذاشت و برای فروش به شهر می آورد. پیامبر عزیز اسلام (صلی الله علیه و آله) از آنجا عبور می کرد، که ناگهان چشمان مبارکش به آن مرد یهودی افتاد که هیزمش را بر کول گرفته بود. حضرت به او فرمود: هیزم خود را بر زمین بگذار. او هیزمش را بر زمین گذاشت، ناگاه حاضران دیدند که مار سیاهی در داخل هیزم، چوبی را در دهان گرفته و آن را می گزد. حضرت به او فرمود: امروز چه کاری انجام داده ای؟! یهودی گفت: هنگامی که هیزم جمع می کردم و به طرف شهر آمدم، در مسیر راه، نیازمندی را دیدم، دو قرص نان همراهم بود، یکی را به آن نیازمند دادم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن مرد فرمود: خداوند به خاطر همین کمک رسانی، تو را از گزند این مار در امان داشت. آنگاه فرمود: «الصدقه تدفع میته السوء»؛ صدقه، مرگ بد را از انسان دور می سازد.3
چگونه به فقیر کمک نماییم؟!
آیا تاکنون با خود اندیشیده اید که چگونه به فقیر کمک نماییم تا از برکات مادی و معنوی آن بهره مند گشته و با خاطری آسوده و قلبی مطمئن یقین به تأیید این رفتار شایسته از ناحیه ذات باری تعالی حاصل نماییم؟! آیا کمک رسانی به فقیر هم، مانند سایر دستورات نورانی خداوند بی همتا دارای آداب و رسوم است؟ یا اینکه هیچ حساب و کتابی نداشته و ما به هر نحو که خواسته باشیم می توانیم آن را انجام بدهیم؟!
در پاسخ به این پرسش مهم و اساسی باید گفت که: مسئله دستگیری از فقرا از اهمیت ویژه ای در مکتب حیات بخش اسلام، برخوردار است و لذا حضرت حق آن را نادیده نگرفته و در کلام نورانی خود برای آن آداب و شرایط قابل توجّه ای مطرح نموده است که ما در ادامه به پاره ای از آنها اشاره می نماییم:
1- به هنگام کمک رسانی به فقیر از ریا و هرگونه خودنمایی پرهیز نمایید.
انسان باید سعی نماید که کارهای نیک خود را از تمام ناخالصی ها پاک نموده و آنها را با نیتی پاک و پیراسته از هرگونه آلودگی به ریا، به محضر خداوند بی نیاز تقدیم نماید، تا در دنیا و آخرت از آثار چشمگیر و ارزنده آن بهره مند شود.
انسان ریاکار با این خصلت بسیار زشت شیطانی، کارهای نیک خود را به شدت در معرض نابودی و هلاکت قرار داده به گونه ای که از آن همه اعمال شایسته، ذرّه ای سود نصیبش نمی شود.
خداوند بی مثال در کلام نورانی خود، اشخاص ریاکار را همنشین شیطان معرفی نموده و در مورد آنها می فرماید: «والذین ینفقون اموالهم رئاء الناس و لا یؤمنون بالله و لا بالیوم الآخر و من یکن الشیطان له قریناً فساء قریناً»4؛ و کسانی که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند و به خدا و قیامت اعتقاد ندارند (همنشین شیطانند) و کسی که شیطان همنشینش باشد، پس او بد همنشینی است.
از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) در این باره روایت شده است که حضرت فرمود: «همانا بدترین چیزی که بر شما می ترسم شرک اصغر است. عرض کردند: شرک اصغر چیست؟! حضرت فرمود: ریا، خداوند عزوجل در روز قیامت وقتی که پاداش بندگان را می دهد، به ریاکاران می فرماید: شما بروید نزد کسانی که برای آنها ریا کردید و ببینید که آیا پاداش شما نزد آنهاست؟ یا خیر؟»5
اینکه پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) انسان ریاکار را مشرک معرفی می نماید از این جهت که هدف او از انجام کارهای نیک جلب رضایت خداوند بی همتا نیست، بلکه او درصدد جلب توجه مردم است و قصدش این است که اسمش بر سر زبانها قرار گرفته و همه از او تعریف و تمجید نمایند و لذا نامگذاری او به مشرک، کاملاً بجا و این اسم زیبنده او خواهد بود. در روایتی زیبا و دلنشین از ششمین پیشوای معصوم امام صادق (علیه السلام) در زمینه ریا وارد شده است که حضرت فرمود: (کل ریاءٍ شرک إنه من عمل للناس کان ثوابه علی الناس و من عمل لله کان ثوابه علی الله).6 هر ریایی شرک محسوب می شود، هر کس برای مردم عمل نیک انجام دهد، ثوابش بر عهده مردم است و هر کس برای خدا عمل نیک انجام دهد ثوابش بر عهده خداست.
بنابراین اگر به اعمال خوبی که انجام داده ایم علاقه مند بوده و دلمان نمی خواهد آنها را از دست بدهیم باید از ریا و خودنمایی به شدت پرهیز نماییم.
2- بی منت و بدون هرگونه اذیت و آزاری کمک نمایید.
در میان مردمی که از فقرا دستگیری نموده و آنها را به دست فراموشی نسپرده اند و همواره درصدد گره گشایی و حل مشکلات این عزیزان می باشند عده ای هستند که از این همه لطف و احسان و خوبی که در حق مستمندان جامعه می نمایند، ذره ای ثواب از ناحیه حضرت حق نصیبشان نمی شود و آن قدرت بی همتا علی رغم لطف و عنایت فراوانی که نسبت به بندگان خود دارد و هیچ بنده ای در مقابل اعمال شایسته خویش از دریای خروشان فیض و رحمتش دست خالی نمی ماند ولی با این وجود این گروه از مردم در مقابل کوهی از اعمال نیک، پر کاهی پاداش از سرچشمه ی فیوضات الهی دریافت نمی کنند. شاید این مطالب شما را به تعجب و شگفتی وادارد که چگونه چنین امری ممکن است؟! در حالی که خداوند بی مثال حسابگری دقیق و بخشنده ای بی نظیر است که در مقابل کوچکترین عمل نیک، پاداش فراوان می دهد، به گونه ای که توصیف آن از توان زبان و قلم، خارج است. ولی با اندکی دقت در رفتار این گونه از افراد تعجب شما پایان می پذیرد، زیرا این اشخاص چهره ی زیبای عمل نورانی دستگیری از فقرا را با منت گذاردن زشت و مخدوش می نمایند به گونه ای که از این عمل شایسته، چیزی جز اذیت و آزار به فقیر باقی نمی ماند.
رسول گرامی اسلام حضرت خاتم الانبیاء محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) در بیانی زیبا در این باره می فرماید: (من اسدی إلی مؤمن معروفاً ثم آذاه بالکلام ُاومن علیه فقد ابطل الله صدقته)7. کسی که به مؤمنی نیکی نماید سپس با سخن او را آزار دهد، یا منتی بر او گذارد، به یقین که خداوند صدقه او را باطل کرده است.
اشخاصی که به فقیر کمک می نمایند و سپس با خصلت زشت و غیر انسانی منت گذاشتن، عمل نیک خود را نابود می سازند باید بدانند که هدف از دستگیری از فقرا این است که باری از دوش خسته فقیر برداشته و مرهمی باشیم بر زخم سوزان دل فقیر، نه اینکه با منت و تحقیر، نمکی بر زخم پر درد او پاشیده و بر دل سوخته اش، آتشی تازه بیفشانیم.
انسانی که در مقابل مال ناچیزی که به فقیر می دهد منت فراوان بر او می گذارد باید بداند که تمام اموال و دارایی و هستی اش از آن خداوند بی نیاز است و او از خود هیچ ندارد. و لذا او در پرداخت صدقه، صرفاً نقش واسطه ای را دارد که اموال الهی را به بندگان نیازمند خداوند می رساند، بنابراین او حق ندارد که در این جهت بر مستمندان منت گذارده و با این کار زشت دل و خاطر آنها را آزرده نماید، علاوه بر این، کمکهای مالی به فقیر، ابتدا به دست توانای حق تعالی می رسد و سپس در مرحله بعد به دست نیازمند فقیر می رسد، حال که چنین است، پرداخت کننده صدقه باید از فقیر ممنون باشد که چنین افتخاری را به او داده که کمک مالی اش را قبول نموده است، زیرا دست او دست نایب خداست نه دست یک انسان معمولی.
در پایان این بخش، کلام خود را مزیّن می نمایم به سخن دلربای حضرت حق، خداوند بی مثال در کلام نورانی خود می فرماید: (یا ایها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی)8. ای کسانی که ایمان آورده اید، صدقات خود را با منت و آزار باطل نکنید.
3- مخفیانه و به دور از هرگونه هیاهوی تبلیغاتی کمک نمایید.
در تمام ادیان الهی، به ویژه دین کامل و بی نقص اسلام، انسان از احترام و کرامت ویژه ای برخوردار است. پیامبر عزیز اسلام (صلی الله علیه و آله) و امامان عزیزمان، اگر می خواستند به نیازمندی، کمکی نمایند، آنقدر دقیق و حساب شده این کار را انجام می دادند که اصلاً کسی متوجه نمی شد.
این بزرگان در کمک رسانی به فقیر مخفیانه و به دور از هرگونه هیاهوی تبلیغاتی، به این عمل شایسته اقدام می نمودند، تا جایی که گاه بعد از شهادت آن عزیزان متوجه می شدند که این کمک از ناحیه چه کسی بوده است.
بنابراین ما نیز در این عمل خیر و خداپسندانه باید به پیشوایان معصوم (صلوات الله علیهم اجمعین) اقتدا نموده و در دستگیری از فقرا، سعی و تلاش نماییم که کمکهای مالی خود را به دور از چشم دیگران انجام دهیم تا به این وسیله از فقرای عزیز حفظ آبرو نموده و موجب خفت و خواری و خجلت و شرمساری آنها نشده باشیم. اینک در پایان این بخش گوش جان می سپاریم به کلام نورانی و ارزشمند رئیس مذهب تشیّع، امام صادق علیه السلام، که در این باره به عمّار ساباطی می فرماید: «یا عمار الصدقه و الله فی السر افضل من الصدقه فی العلانیه و کذلک و الله العباده فی السر افضل منها فی العلانیه.»9 ای عمار قسم به خدا، صدقه پنهانی بهتر است از صدقه آشکار و نیز به خدا قسم، عبادت پنهانی بهتر است از عبادت آشکار.
4- از بهترین اموال خود به فقیر بدهید
بعضی از مردم، عادت دارند که همیشه از اموال بی ارزش و پستی که تقریباً از رده خارج بوده و خود تمایلی به استفاده از آنها ندارند به فقیر انفاق نمایند، مثل لباسهای کهنه و کفشهای پاره و غذاهای چند روز مانده و ... که از ارزش چندانی برخوردار نیستند.
ما از سر دلسوزی و برادرانه به این عزیزان می گوییم که از این پس، از این رفتار ناشایست دست بردارند، زیرا این نوع از انفاق نه تنها سود چندانی به حال فقیر ندارد بلکه نوعی اهانت و تحقیر به آنهاست. خداوند بی مثال در کلام روح بخش خود در این زمینه می فرماید: (یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض و لا تیمموا الخبیث منه تنفقون و لستم باخذیه الا ان تغضموا فیه، و اعلموا ان الله غنی حمید)10. ای کسانی که ایمان آورده اید از بهترین آنچه بدست آورده اید و از آنچه از زمین برایتان برآورده ایم انفاق کنید و چیزهای پست را که خودتان جز با چشم پوشی نمی پذیرید برای انفاق منظور نکنید و بدانید که خدا بی نیاز ستوده است.
انسان به هنگام کمک رسانی به فقیر، باید کلاه خود را قاضی نموده و به وجدان خود مراجعه نماید که آنچه به فقیر می دهد، آیا به گونه ای هست که اگر خود به جای فقیر بود آن را می پذیرفت؟! از گرفتن این مال خوشحال و خرسند می شد یا غمگین و ناراحت و دل شکسته؟!
مسلّماً اگر مال پست و بی ارزشی باشد، حالتی جز غم و اندوه و دلشکستگی به همراه نخواهد داشت. بنابراین اگر قرار است به فقیر چیزی بدهیم باید از بهترین اموال خود که علاقه ی فراوان به آنها داریم، این کار را انجام دهیم.
نوشته مهدی صفری – گروه دین و اندیشه تبیان
پی نوشت ها:
1- کافی، ج4، ص 3
2- همان، ص 6
3- بحارالانوار، ج4، ص 5
4- سوره نساء، آیه 38
5- بحارالانوار، ج69، ص 266
6- همان، ص 281
7- وسائل الشیعه، ج9، ص 454
8- سوره بقره، ص 264
9- کافی، ج4، ص 8
10- سوره بقره، آیه 267
