شروع با تسبیح و پایان با حمد الهی

سیماى سوره‏ى اسراء

سوره بنى اسرائیل (اسراء) پنجاهمین سوره است كه در مكّه بعد از سوره قصص نازل گردید در ترتیب فعلى قرآن مجید سوره هفدهم است، اگر ترتیب نزول قطعى باشد، مى‏شود گفت كه حدود سالهاى ششم و هفتم بعثت نازل شده است‏.

سوره‏ى «اسراء»، یكصد و یازده آیه دارد، تعداد كلمات آن: هزار و پانصد و سى و سه (1533) و تعداد حروف آن: شش هزار و چهار صد و شصت (6460) مى‏باشد. ‏و بنا بر قول مشهور مكّى است. البتّه بعضى پنج آیه‏ى 26، 32، 33، 57 و 78 را مدنى مى‏دانند.

در این سوره همچون دیگر سوره‏هاى مكّى، موضوعاتى از قبیل: توحید، معاد، نصایح سودمند و مبارزه با هر گونه شرك، ظلم و انحراف، سنّت‏ها و قوانین فردى و اجتماعى در تاریخ، تاریخچه‏ى آدم و ابلیس، پیامبر اسلام و موقعیّت آن حضرت در مكّه، بیان شده است. از مسائل عمده و قابل توجّه در این سوره، معراج حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله) است.

نام مشهور این سوره "بنى اسرائیل" است و نامهاى دیگرى نیز از قبیل "اسراء" و" سبحان" دارد. (تفسیر آلوسى، ج 15، ص 2)

روشن است كه هر یك از این نامها به تناسب مطالبى است كه در این سوره در رابطه با آن وجود دارد، اگر نام "بنى اسرائیل" بر آن گذارده شده به خاطر آنست كه بخش قابل ملاحظه‏اى در آغاز و پایان این سوره پیرامون بنى اسرائیل است.

و اگر به آن "اسراء" گفته مى‏شود به خاطر نخستین آیه آن كه پیرامون اسراء (معراج) پیامبر صلی الله علیه و آله سخن مى‏گوید، و" سبحان" نیز از نخستین كلمه این سوره گرفته شده است.

ولى در روایاتى كه فضیلت این سوره را بیان مى‏كند تنها به نام بنى اسرائیل برخورد مى‏كنیم، و به همین جهت غالب مفسران همین نام را براى سوره، برگزیده‏اند.

گفتیم این سوره بنا بر مشهور از سوره‏هایى است كه در مكه نازل شده است و طبعا ویژگیهاى سوره‏هاى مكى در آن جمع است، از جمله دعوت مؤثر به توحید، و توجه دادن به معاد، و نصائح سودمند، و مبارزه با هر گونه شرك و ظلم و انحراف.

بطور كلى مى‏توان گفت آیات این سوره بر محور امور زیر دور مى‏زند.

1- دلائل نبوت مخصوصا قرآن و نیز معراج.

2- بحثهایى مربوط به معاد، مساله كیفر و پاداش و نامه اعمال و نتائج آن.

3- بخشى از تاریخ پر ماجراى بنى اسرائیل كه در آغاز سوره و پایان آن آمده است.

4- مساله آزادى اراده و اختیار و اینكه هر گونه عمل نیك و بد، نتیجه‏اش به خود انسان بازگشت مى‏كند.

5- مساله حساب و كتاب در زندگى این جهان كه نمونه‏اى است براى جهان دیگر.

6- حق‏شناسى در همه سطوح، مخصوصا درباره خویشاوندان، و بخصوص پدر و مادر.

7- تحریم" اسراف و تبذیر" و" بخل" و" فرزندكشى" و" زنا" و" خوردن مال یتیمان" و" كم‏فروشى" و" تكبر" و" خونریزى".

8- بحثهایى در زمینه توحید و خداشناسى.

9- مبارزه با هر گونه لجاجت در برابر حق و اینكه گناهان میان انسان و مشاهده چهره حق پرده مى‏افكند.

10- شخصیت انسان و فضیلت و برترى او بر مخلوقات دیگر.

11- تاثیر قرآن براى درمان هر گونه بیمارى اخلاقى و اجتماعى.

12- اعجاز قرآن و عدم توانایى مقابله با آن.

13- وسوسه‏هاى شیطان و هشدار به همه مؤمنان به راههاى نفوذ شیطان در انسان.

14- بخشى از تعلیمات مختلف اخلاقى.

15- و سرانجام فرازهایى از تاریخ پیامبران به عنوان درسهاى عبرتى براى همه انسانها و شاهدى براى مسائل بالا.

به هر صورت مجموعه بحثهاى عقیدتى و اخلاقى و اجتماعى در این سوره نسخه كاملى را تشكیل مى‏دهد براى ارتقاء و تكامل بشر در زمینه‏هاى مختلف، و جالب اینكه این سوره با "تسبیح خدا" شروع مى‏شود و با " حمد و تكبیر او" پایان مى‏گیرد، تسبیح نشانه‏اى است براى پاكسازى و پیراستن از هر گونه عیب و نقص، و حمد نشانه‏اى است براى آراستن به صفات فضیلت، و تكبیر رمزى است به پیشرفت و عظمت.

(سیری در آیه 18 و 19 سوره اسراء) در آیات بسیارى، مدح و تمجید از دنیا یا امكانات مادى آن شده است:

در بعضى از آیات، مال به عنوان خیر، معرفى شده (سوره بقره آیه 180).

و در بسیارى از آیات، مواهب مادى تحت عنوان فضل خدا آمده است وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (سوره جمعه آیه 10).

در جاى دیگر مى‏فرماید" همه نعمتهاى روى زمین را براى شما آفریده است" خَلَقَ لَكُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً (بقره- 29).

و در بسیارى از آیات آنها را تحت عنوان سخر لكم (آنها را مسخر شما گردانید) ذكر كرده كه اگر بخواهیم این همه آیاتى را كه در رابطه با محترم شمردن امكانات مادى این جهان جمع‏آورى كنیم، مجموعه قابل ملاحظه‏اى خواهد شد.

ولى با اینهمه اهمیتى كه به مواهب و نعمتهاى مادى داده شده، تعبیراتى كه قویا آن را تحقیر مى‏كند در آیات قرآن به چشم مى‏خورد. در یك جا آن را عرض و متاع فانى مى‏شمرد تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا (نساء- 94).

و در جاى دیگر آن را مایه غرور و غفلت مى‏شمرد وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ (سوره حدید آیه 20).

و در مورد دیگر آن را وسیله سرگرمى و بازیچه شمرده وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ (عنكبوت 64).

و در جایى دیگر مایه غفلت از یاد خدا رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ (نور- 37).

این تعبیرات دوگانه عینا در روایات اسلامى نیز دیده مى‏شود:

از یك سو دنیا، مزرعه آخرت، تجارتخانه مردان خدا مسجد دوستان حق، محل هبوط وحى پروردگار، سراى موعظه و پند، شمرده می شود (مسجد احباء اللَّه و مصلى ملائكة اللَّه و مهبط وحى اللَّه و متجر اولیاء اللَّه‏) (نهج البلاغه كلمات قصار جمله 131)

و از سوى دیگر مایه غفلت و بیخبرى از یاد خدا و متاع غرور و مانند آن.

آیا این دو گروه از آیات و روایات با هم تضاد دارند؟

پاسخ این سؤال را در خود قرآن مى‏توان یافت:

آنجا كه از دنیا و مواهبش نكوهش مى‏كند، كسانى را مى‏گوید كه این زندگى تنها هدفشان را تشكیل مى‏دهد، در سوره نجم آیه 29 مى‏خوانیم وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاةَ الدُّنْیا" كسانى كه جز زندگى دنیا را نخواهند".

به تعبیر دیگر سخن از كسانى است كه آخرت را به دنیا مى‏فروشند و براى رسیدن به مادیات از هیچ خلافكارى و جنایتى ابا ندارند.

در سوره توبه آیه 38 مى‏خوانیم ا رضیتم بالحیاة الدنیا من الآخرة:" آیا راضى شدید كه زندگى دنیا را به جاى آخرت بپذیرید"؟!

آیات مورد بحث، خود شاهد این مدعا است، آنجا كه مى‏گوید: مَنْ كانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ ... یعنى تنها هدفشان همین زندگى زودگذر مادى است.

خلاصه مطلب  اینكه مواهب جهان مادى كه همه از نعمتهاى خدا است و حتما وجودش در نظام خلقت لازم بوده و هست اگر به عنوان وسیله‏اى براى رسیدن به سعادت و تكامل معنوى انسان مورد بهره‏بردارى قرار گیرد از هر نظر قابل تحسین است. و اما اگر به عنوان یك هدف و نه وسیله مورد توجه قرار گیرد و از ارزشهاى معنوى و انسانى بریده شود، در این هنگام طبعا مایه غرور و غفلت و طغیان و سركشى و ظلم و بیدادگرى خواهد بود، كه البته درخور هر گونه نكوهش و مذمت است.

و چه زیبا فرموده است على (ع) در آن گفتار كوتاه و پرمغزش: «من ابصر بها بصرته و من ابصر الیها اعمته»: " آن كس كه با چشم بصیرت به دنیا بنگرد (و آن را وسیله بینایى قرار دهد) دنیا به او آگاهى مى‏بخشد، و آن كس كه به خود آن نگاه كند دنیا او را نابینا خواهد كرد" .(نهج البلاغه خطبه 82)

در حقیقت تفاوت میان دنیاى مذموم و ممدوح، همان چیزى است كه از" الیها" و" بها" استفاده مى‏شود كه اولى هدف را مى‏رساند و دومى وسیله را.

منابع:

1- تفسیر نور، ج 7

2- تفسیر نمونه، ج 12

3- نهج البلاغه ـ كلمات قصار

4- تفسیر اثنی عشری، ج 7

5- تفسیر احسن الحدیث، ج 6