حکمت و فلسفه عزا داری
بسم الله الرحمن الرحیم
برخی از حكمتها و فلسفه عزادارى را مىتوان در امور ذیل، بیان کرد.
الف. محبت و دوستى:
قرآن و روایات، مودت و ابراز دوستى خاندان رسول اكرمصلى الله علیه وآله و اهلبیتعلیهم السلام را بر مسلمانان واجب كرده است. (1)
روشن است كه دوستى لوازمى دارد و یكى از مهمترین لوازم دوستى، هم دردى و هم دلى با دوستان در مواقع سوگ یا شادى آنان است. (2)
از این رو در احادیث، بر برپایى جشن و سرور در ایام شادى اهلبیتعلیهم السلام و ابراز حزن و اندوه در مواقع سوگ آنان، تأكید فراوان شده است.
حضرت علىعلیه السلام در روایتى مىفرماید: «شیعه و پیروان ما در شادى و حزن ما شریكند»؛ «یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا» (3)
امام صادقعلیه السلام نیز فرمودند: «شیعتنا جزء منا خلقوا من فضل طینتنا یسوؤهم ما یسؤنا و یسرّهم ما یسرّنا (4)؛ شیعیان ما پارهاى از خود ما بوده واز زیادى گل ما خلق شدهاند آنچه كه ما را بدحال یا خوشحال مىسازد، آنان را بدحال و خوشحال مىگرداند.»
این وظیفه عقلانى و شرعى، ایجاب مىكند كه در ایام عزادارى اهلبیتعلیهم السلام، حزن و اندوه خود را به «زبان حال» یعنى، با اشك، آه و ناله و زارى، از نظر خوراك، با كم خوردن و كم آشامیدن مانند افراد غمزده و از نظر پوشاك، با پوشیدن لباسى كه از حیث جنس و رنگ و نحوه پوشش در عرف، حكایتگر اندوه و ناراحتى است، آشكار سازیم.
طبق فرموده امام صادق علیه السلام به معاویة بن وهب، «عزاداران سیدالشهدا در روز عاشورا از آب و غذا دوری جویند تا آن که یک ساعت از وقت فضیلت نماز عصر بگذرد، و در حد لزوم به غذای معمول صاحبان مصیبت، سدّ جوع و عطش کنند.» (5)
ب. زنده نگاه داشتن نهضت عاشورا:
عزاداری برای امام حسین(علیه السلام) در مهم ترین كاركرد خود، سبب شده است تا یاد، نام و پیام‌های نهضت عاشورا زنده و جاوید بماند، و آموزه‌های آن به همه بشریت انتقال یابد. از این طریق، همه انسان‌ها ـ مسلمان و نامسلمان ـ در طول تاریخ، با آموزه هایی همچون: ستم ستیزی، آزادگی، شهادت طلبی، ایثار و حقیقت جویی آشنا شده اند. در این باره، این سخن از یك نویسنده غربی بسیار جالب توجه است: «اگر مورخان ما حقیقت این روز (عاشورا) را می دانستند و درك می كردند كه عاشورا چه روزی است، این عزاداری را مجنونانه نمی پنداشتند؛ زیرا پیروان حسینی به واسطه عزاداری حسینی می دانند كه پستی و زیر دستی و استعمار و استثمار را نباید قبول كرد؛ زیرا شعار پیشرو و آقای آنها ندادنِ تن به زیر بار ظلم و ستم بود.
ج. انسانسازى:
گریه بر امام حسین علیه السلام و حزن و اندوه، بر مصائب آن حضرت موجب تحول درونى گشته و به دنبال آن عامل رشد روحانى انسان مىگردد و پس از آن مقدمات تقوا و نزدیكى آدمى را به خدا فراهم مىسازد.
از آنجا كه در فرهنگ شیعى، عزادارى باید از سر معرفت و شناخت باشد همدردى با آن عزیزان، در واقع یادآورى فضایل، مناقب و آرمانهاى آنان بوده و بدین شكل، آدمى را به سمت الگوگیرى و الگوپذیرى از آنان سوق مىدهد.
فردى كه با معرفت در مجالس عزادارى، شركت مىكند شعور و شور، شناخت و عاطفه را درهم مىآمیزد و در پرتو آن، انگیزهاى قوى در او پدیدار گشته و هنگام خروج از مراسم عزادارى، مانند محبى مىشود كه فعّال و شتابان، به دنبال پیاده كردن اوصاف محبوب در وجود خویشتن است.
د. جامعهسازى:
هنگامى كه مجلس عزادارى، موجب انسانسازى گشت تغییر درونى انسان به عرصه جامعه نیز كشیده مىشود و آدمى مىكوشد تا آرمانهاى اهلبیتعلیهم السلام را در جامعه حكمفرما كند.
به بیان دیگر، عزادارى بر اهلبیتعلیهم السلام در واقع با یك واسطه زمینه را براى حفظ آرمانهاى آنان و پیاده كردن آنها فراهم مىسازد. به همین دلیل مىتوان گفت: یكى از حكمتهاى عزادارى، ساختن جامعه براساس الگوى ارائه شده از سوى اسلام است.
ه. انتقالدهنده فرهنگ شیعى به نسل بعد:
كسى نمىتواند منكر این حقیقت شود كه نسل جدید در سنین كودكى، در مجالس عزادارى با فرهنگ اهلبیتعلیهم السلام آشنا مىشوند. به راستى عزادارى و مجالس تعزیه، یكى از عناصر و عوامل برجستهاى است تا آموزههاى نظرى و عملى امامان راستین، به نسلهاى آینده منتقل شود. مراسم عزادارى، به دلیل قالب و محتوا، بهترین راه براى تعلیم و تربیت نسل جدید و آشنایى آنان با گفتار و كردار اهلبیتعلیهم السلام است.
به بیان دیگر فلسفه و حكمت عزادارى بر امام حسینعلیه السلام، مسأله انسانسازى، جامعهسازى و انتقال فرهنگ شیعى به نسل بعد در مجالس امام حسینعلیه السلام، قوىتر نیز مىباشد زیرا ماهیت قیام امام حسینعلیه السلام و نیز آموزههاى تربیتى، سیاسى، فرهنگى و اجتماعى عاشورا، در تعالى و بالندگى انسان و جامعه چشمگیر بوده و عناصر رویداد كربلا، مؤلفههاى اساسى و اصلى را در ترسیم فرهنگ شیعى رقم زده است كه توسط مراسم سوگوارى به نسل بعد منتقل مىشود.
با توجّه به بیانات، سخنان و شعارهاى عاشورا، مىتوان عناصر انسانساز، جامعهساز و فرهنگساز را ملاحظه كرد مواردى چون:
عبادت، ایثار، شجاعت، توكل، صبر، امر به معروف و نهى از منكر، نابودى اسلام در شرایط سلطه یزیدیان، حرمت بیعت با كسى چون یزید، شرافت مرگ سرخ بر زندگى ذلّتبار، اندك بودن انسانهاى راستین در صحنه امتحان، لزوم شهادتطلبى در عصر حاكمیت باطل، زینت بودن شهادت براى انسان، تكلیف مبارزه با سلطه جور و طغیان، اوصاف پیشواى حق، تسلیم و رضا در برابر خواسته خدا، همراهى شهادتطلبان در مبارزات حقجویانه، حرمت ذلّتپذیرى براى آزادگان و فرزانگان مؤمن، پل بودن مرگ براى عبور به بهشت برین، آزادگى و جوانمردى، یارى خواهى از همه و همیشه در راه احقاق حق. (6)
و. حفظ مكتب و شریعت:
زنده داشتن یاد و تاریخ پرشكوه نهضت حسینى، كه الهام بخش روح انقلابى و ستم ستیزى است. یعنى احیاء و زنده داشتن نهضت عاشورا موجب زنده نگهداشتن و ترویج دائمى مكتب قیام و انقلاب در برابر طاغوتها و تربیت كننده و پرورش دهنده روح حماسه و ایثار است.
عزادارى براى اهل بیت، موجب احیاى یاد و نام آنها، و در كنار آن فرهنگ و مكتب و هدف آنان است. به عبارت دیگر در شكل یك پیوند روحى راه آنان به جامعه الهام گشته و پیوستگى پایدارى بین پیروان مكتب و رهبران آن برقرار مىسازد و دیگر گذشت قرون و اعصار نمىتواند بین آنان جدایى افكند. همین مسأله موجب نفوذ ناپذیرى امت از تأثیرات و انحرافات دشمنان مىگردد و مكتب را هم چنان سالم نگه مىدارد و یا تحریفات و اعوجاجات را به حداقل مىرساند. از همینروست كه استعمارگران براى نابودى ملل اسلامى مىكوشند رابطه آنان را با تاریخ پر افتخار صدر اسلامى قطع نمایند تا با ایجاد این خلاء زمینه القاى فرهنگ خود را فراهم آورند. اینها از آثار اجتماعى عزادارى است و آثار روانى و تربیتى دیگرى نیز دارد.
امام خمینی قدس سره مىفرماید: «روضه سیّد الشهداء علیه السلام براى حفظ مكتب سیّد الشهداء علیه السلام است، حرف سیّد الشهداء علیه السلام حرف روز است، همیشه حرف روز است، اصلاً حرف روز را سیّد الشهداء علیه السلام آورده است و سیّد الشهداء علیه السلام را این گریه حفظ كرده است، مكتبش را این مصیبتها و داد و قالها حفظ كرده است.» (7)
در جاى دیگر مىفرماید: «شاید غرب زدهها به ما مىگویند كه ملت گریه! وشاید خودىها نمىتوانند تحمل كنند كه یك قطره اشك مقابل چقدر ثواب است، این گریه است كه یك ملت را بسیج مىكند براى یك مقصد اسلامى، مجلس عزا نه براى این است كه گریه بكنند براى سیّد الشهداء علیه السلام و اَجر ببرند - البته كه هست - ودیگران را از اجر فردى نصیب كند؛ بلكه مهم آن قضیّه سیاسى است كه ائمه ما در صدر اسلام نقشهاش كشیدهاند كه تا آخر باشد.» (8)
ز. پیوند عمیق عاطفى بین امت و الگوهاى راستین:
عزادارى نوعى پیوند محكم عاطفى با مظلوم انقلابگر و اعتراض به ستمگر است و به تعبیر استاد مطهرى: «گریه بر شهید شركت در حماسه اوست.» (9)
یعنى این تحول روحانى كه در جلسات عزادارى ایجاد مىشود، زمینه را براى تحولات اجتماعى فراهم ساخته. و در واقع زمینه را براى حفظ آرمانهاى آن حضرت و پیاده كردن آن فراهم مىسازد؛ چنان كه امام راحل مىفرمود: ما هر چه داریم از محرم و عاشورا داریم. انقلاب اسلامى ایران و هشت سال دفاع سر فرازانه و پیروزمند ارتباط مستقیمى با مجالس سوگوارى و عزادارى دارد. و در طول تاریخ نیز شیعیان با همین مجالس عزادارى، توانستهاند هویت جمعى خود را حفظ و در برابر ظالمان و فاسدان ایستادگى كنند.
ح. دفاع از مظلوم و مخالفت با ظالم:
در مجالس عزادارى با توجه به شعار حماسه آفرین امام حسین علیه السلام در روز عاشورا كه فرمود: فإنّی لا أرى الموت إلا سعادة ولا الحیاة مع الظالمین إلا برماً (10)، مردم از طرفى با انعقاد پیمان ناگسستنى با مظلومى كه مرگ در راه عقیده را سعادت و سازش با ستمگر را مایه ننگ مىداند وفادارى خود را در عدم سازش با ظالمان و مبارزه بى امان با هرگونه مظاهر استبداد اعلام مىكنند.
و همین وفادارىها است كه ملتها را در برابر طمع استعمار گران بیمه مىكند و راه نفوذ استثمارى را براى همیشه مسدود مىسازد. و از طرف دیگر نفرت خود را با سیاست اسلام زدایى دودمان ننگین بنى امیه كه با نسبت دروغ به پیامبر گرامى احادیثى را در راستاى سركوبى نهضتها و قیام مردم در برابر حكومت ستمگران، جعل و در میان مردم منتشر ساختهاند، ابراز مىدارند.
امام خمینى قدس سره مىفرماید: «ما ملّتِ گریه سیاسى هستیم كه با همین اشك، سیل جریان مىدهیم و خرد مىكنیم سدهایى كه در مقابل اسلام ایستاده است.» (11) و میفرماید: «همین گریه است كه كارها را پیش برده است، همین اجتماعات است كه مردم را بیدار مىكنند.» (12)
لذا امروز مىبینیم كه دشمنان اسلام، با تمام توان و امكانات، به مبارزه با این فرهنگ شورش و قیام در برابر استبداد در آمده؛ ولى سیاستهاى اسلام كشورهاى دیگر را كه روحیه سازش با استبداد را از رهبران خویش به ارث بردهاند، تأیید مىكند.
ط. وحدت هماهنگى میان امت اسلامى:
یكى از بركات پربار عزادارى و گریه براى حضرت سیّد الشهداء علیه السلام ، وحدت و هماهنگى میان اقشار مختلف اسلامى است كه در سایه گردهمآیى مردم در ایام سوگوارى حضرت در مساجد و تكایا و در سینه زنىهاى خیابانها است.
و این گردهم آیىها، نالهها و سینهزنى هاى هماهنگ، قلبهاى مردم را با یكدیگر نزدیك نموده و كدورتها را مرتفع ساخته و باعث یكپارچگى ملت اسلامى مىشود و از جمعیت پراكنده قدرت بزرگ مىسازد و ملت اسلامى را در برابر نفوذ دشمنان بیمه مىكند.
امام خمینی(ره) میفرماید: «همه روضه بخوانند، همه گریه بكنند، از این هماهنگتر چه؟ شما در كجا سراغ دارید كه یك ملّتى این طور هماهنگ بشود؟ كِى اینها را هماهنگ كرده؟ اینها را سیّد الشهداء علیه السلام هماهنگ كرده است... در كجاى عالم سراغ دارید مردم این طور هماهنگ باشند... این هماهنگى را از دست ندهید.» (13)
ی. معرفی الگوهای راستین و ایجاد پیوند عمیق عاطفی با آنان:
عزاداران حسینی، با شركت در مراسم عزای امام حسین(علیه السلام) و یاران با وفایش، با شخصیت و عظمت روحی آنان آشنا می شوند، و آنان را انسان‌های كاملی می یابند كه واجد صفات پسندیده صبر، وفا، استقامت و از خود گذشتگی اند، و هر یك، الگو و اُسوه نیكیهایند.
مهمتر این كه عزاداران به یاد مظلومیت و مصیبت ایشان به سوگ می نشینند، می گریند، و بر سر و سینه می زنند، و از این طریق، شناخت خود را نسبت به آنان با پیوندی عاطفی، استحكام می بخشند.
از آن سو، عزاداران با دشمنان امام حسین(علیه السلام)، یزید و یزیدیان، نیز آشنا می شوند، و نسبت به آنان عمیقاً نفرت پیدا می كنند. بر این اساس، عزاداری امام حسین(علیه السلام)، در عمل، به تحقّقِ «تولّی» و «تبرّی» می انجامد، و فرصتی می شود تا عزاداران در خطاب به مقتدای خود، اعلام كنند: «انّی سلمٌ لِمن سالمكم و حربٌ لِمن حاربكم و ولی لِمن والاكم و عدوٌّ لِمن عاداكم (14)؛ من، با كسانی كه با شما در آشتی و صلح باشند، آشتی اَم ؛ و با كسانی كه با شما در ستیز و جنگ باشند، در ستیزم؛ و با كسانی كه شما را دوست بدارند، دوستمَ؛ و با كسانی كه شما را دشمن بدارند، دشمَنم.»
ک. تعلیم معارف دین:
اقامه مجالس دینى در سطح وسیعم وجب آشنا شدن تودهها با معارف دینى میشود. مجالس عزاداری امام حسین(علیه السلام)فرصتی بسیار ارزشمند به دست می دهد تا واعظان و خطیبان عالم، به بیان احكام و مباحث شرعی، اخلاقی و اعتقادی بپردازند و عزاداران حسینی را با معارف دینی آشنا كنند. بر این اساس، همان گونه كه در محرم سال 61 هجری، امام حسین(علیه السلام)برای احیای دین قیام كرد، مراسم عزاداری او نیز در طول تاریخ، بستری شد برای احیای دین و ترویج معارف آن.
ل. ایجاد معنویّت در جامعه:
شركت در عزاداری امام حسین(علیه السلام)، آرامش و لذت خاصی به عزاداران می بخشد. در واقع، این آرامش ناشی از فضای ویژه ای است كه در مجالس عزای حسینی به وجود می آید. در این مجالس، سخن از دیانت، حقیقت و مظلومیت، با اشك و سوز همراه می شود و جان‌های خسته از زندگی‌های روزمره را دگرگون می كند. در نتیجه، عزاداران احساس پاكی، سبكباری، لطافت و معنویت می كنند كه این حالات خود می تواند بیانگر نوعی از تزكیه و پالایش روحی باشد كه با شركت در مجالس عزای حسینی به دست می آید؛ البته سزاوار است كه عزاداران در خارج از مجالس عزا نیز مراقب اعمال خود باشند تا رشد معنوی آنان افول نیابد.
م. تعبد شرعی در انجام یک دستور دینی:
کته مهمی که انگیزه مهمی برای توجه به مجالس عزاداری اهل بیت علیهم السلام و خصوصا عزای امام حسین علیه السلام و گریستن بر مصائب ایشان، ایجاد میکند؛ این است که در روایات ائمه معصومین به این امر بسیار سفارش و تشویق شده است و اثرات و برکات بزرگی را برایش بیان فرمودهاند. روشن است که همانند سایر دستورهای دینی، این توصیهها از جانب کسانی به ما رسیده است که بهتر از هر کسی راه نجات ما و برنامه سعادت ما را میشناسند و ما را به اموری راهنمایی میکنند که به آن نیازمندیم.
عزادارى در روایات
روایات فراوانى در این زمینه وجود دارد به سه روایت درخصوص توصیه ائمهعلیهم السلام به برپایى مراسم عزادارى براى اهلبیتعلیهم السلام بسنده مىكنیم:
1. امام صادقعلیه السلام فرمودند: «رحم الله شیعتنا، شیعتنا و اللّه هم المؤمنون فقد و الله شركونا فى المصیبة بطول الحزن والحسرة (14)؛ خداوند شیعیان ما را مشمول رحمت خویش سازد. به خدا قسم، شیعیان ما همان مؤمنیناند، آنان به خدا قسم با حزن و حسرت طولانى خویش [در عزاى ما]، شریك و همدرد مصیبتهاى ما خاندان هستند.»
2. امام رضا علیه السلام مىفرماید: «من تذكر مصابنا و بكى لما ارتكب منا كان معنا فى درجتنا یوم القیامة، و من ذكر بمصابنا فبكى و ابكى لم تبك عینه یوم تبكى العیون و من جلس مجلسا یحیى فیه امرنا لم یمت قلبه یوم تموت القلوب (15)؛ كسى كه متذكر مصایب ما شود و به جهت ستمهایى كه بر ما وارد شده گریه كند، در روز قیامت با ما خواهد بود و مقام و درجه ما را خواهد داشت و كسى كه مصیبتهاى ما را بیان كند و خود بگرید و دیگران را بگریاند در روزى كه همه چشمها گریان است، چشم او نگرید و هر كسى در مجلسى بنشیند كه در آن مجلس، امر ما را زنده مىكنند روزى كه قلبها مىمیرند، قلب او نخواهد مرد»
3. امام صادقعلیه السلام به فضیل فرمود: «تجلسون و تحدّثون؟ قال: نعم جعلت فداك، قال: ان تلك المجالس احبها فاحیوا امرنا یا فضیل، فرحم الله من احیى امرنا یا فضیل من ذكرنا او ذكرنا عنده فخرج من عینه مثل جناح الذباب غفرالله له ذنوبه و لو كانت اكثر من زبدالبحر (16)؛ آیا مجالس عزا برپا مىكنید و از اهلبیت و آنچه بر آنان گذشته است، صحبت مىكنید؟ فضیل گفت: آرى قربانت گردم، امام فرمود: اینگونه مجالس را دوست دارم پس امر ما را زنده گردانید كه هر كس امر ما را زنده كند مورد لطف و مرحمت خدا قرار مىگیرد. [اى] فضیل: هر كس از ما یاد كند، یا نزد او از ما یاد كنند و به اندازه بال مگسى اشك بریزد، خدا گناهانش را مىآمرزد اگر چه بیش از كف دریا باشد.»
پی نوشت ها:
(1) نگا: شوری (42)، آیه 23؛ هود (11)، آیه 29؛ میزان الحکمه، ج 2، ص 236.
(2) نگا: المحبة فی الکتاب والسنة، صص 169 - 170 و 181 - 182.
(3) بحارالانوار، ج 44، ص 287.
(4) امالى، ص 305.
(5) نگا: تاریخ النیاحة الامام الشهید الحسین بن على، ج 1، صص 157-159
(6) نگا: فرهنگ عاشورا، صص 271- 268 حسین، عقل سرخ، صص 119- 77 امام حسن و امام حسینعلیهما السلام، صص 121- 116.
(7) صحیفه نور ج 8 ص 69.
(8) صحیفه نور ج 13 ص 156.
(9) حماسه حسینی
(10) تحف العقول ص 245، شرح الأخبار للقاضی النعمان المغربی ج 3 ص 150، مناقب ابن شهر آشوب ج 3 ص 224، بحار الأنوار ج 44 ص 192.
(11) صحیفه نور ج 13 ص 156
(12) صحیفه نور ج 13 ص 157.
(13) صحیفه نور ج 10 ص 217.
(14) بحارالانوار، ج 43، ص 222.
(15) همان، ص 278.
(16) همان، ص 282 و 289.
منابع:
1. پرسمان
2. خیمه، شماره22
3. سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر علیه السلام
4. معرفت، شماره 98
فرآوری: رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان
