14 نظریه در باب حروف مقطعه

حروف مقطعه ى قرآن كریم براى چه آمده و به چه معنایى است و دلیل معنادار بودن آن ها چیست؟

در آغاز 29 سوره از سوره هاى قرآن، حروف مقطعه آمده است. این شیوه، ویژه ى قرآن است و در دیگر كتاب هاى آسمانى نمونه ندارد. مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى درباره ى این حروف، نظرهاى متفاوتى دارند كه برخى از آن ها به دلایل قرآنى، روایى، عقلى و علمى مستند است. اینك به طور فشرده به این نظریه ها مى پردازیم:

1ـ این كتاب آسمانى و باشكوه كه همه ى سخنوران جهان را شگفت زده ساخته است و دانشمندان در رویارویى با آن ناتوان شده اند، از همین حروفى ساخته شده است كه در اختیار همگان قرار دارد. البته قرآن كریم كه از همین حروف الفبا و كلمات معمولى تركیب یافته، به قدرى موزون است و معانى بزرگى دربردارد كه در ژرفاى دل و جان انسان نفوذ مى كند و اندیشه ها را به تسلیم وامى دارد.

فصاحت و بلاغت قرآن بر كسى پوشیده نیست و آفریدگار جهان، همگان را به مقابله به مثل فراخوانده و از آنان خواسته است همانند آن یا دست كم یك سوره مثل آن بیاورند. با این حال، همه ى جن و انس از آوردن مانند آن ناتوان بوده اند. خداوند مى فرماید:

و ان كنتم فى ریب مما نزلنا على عبد نا فأتوا بسوره من مثله و ادعوشهداءكم من دون الله ان كنتم صادقین.¹

اگر درباره ى آن چه بر بنده ى خود فرو فرستاده ایم، شك و تردید دارید، دست كم یك سوره همانند آن بیاورید و غیر از خدا، گواهان خود را بر این كار دعوت كنید، اگر راست مى گویید.

بنابراین، خداوند متعال با این حروف، تحدّى (هم آورد طلبى)كرده است و به انسان ها مى گوید اگر در معجزه بودن قرآن تردید دارید، بدانید قرآن از همین حروف عادى فراهم آمده است.² برخى روایات نیز این تفسیر را از حروف مقطعه ارایه داده اند. امام سجاد(علیه السلام)فرمود: قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است و محمد آن را ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنان اعلام فرمود: الم ذلك الكتاب; یعنى اى محمد! كتابى كه برتو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف، لام، میم) و مانند آن است كه همان حروف الفباى شما است.³

2ـ علامه طباطبایى(رحمة الله علیه) مى گوید:

با تدبّر درسوره هایى كه حروف مقطعه ى همسان دارد، مانند سوره هایى كه با «الم، الر، طس، یا حم» شروع مى شود، درمى یابید كه سوره هاى داراى حروف مقطعه مشترك، در مضامین و سیاق نیز با یكدیگر مشابه و متناسب اند و این تشابه ویژه میان سوره هاى مزبور با سایر سوره ها وجود ندارد. یكى از شواهد این مدعا آن است كه سوره هاى داراى حروف مقطعه ى همسان با الفاظى همانند یا نزدیك به هم آغاز مى شود، چنان كه سوره هایى كه با «حم» یا «تنزیل الكتاب من الله» یا الفاظ دیگرى كه مفید همین مضمون است، آغاز مى شود و سوره هایى كه به «الر» یا «تلك آیات الكتاب» یا الفاظى كه مفید همین مضمون است، شروع مى شود و نظیر این مطلب در سوره هایى كه با «طس» شروع مى شود، نیز هست. همین طور سوره هایى كه با حروف مقطعه ى «الم» آغاز مى شود، در آغاز آن «نفى ریب از قرآن» مطرح شده است. براساس شواهد مذكور مى توان حدس زد كه بین حروف مقطعه و مضامین سوره هایى كه با حروف مزبور آغاز مى شود، پیوند خاصى است.

یكى دیگر از شواهد این ادعا آن است كه هرگاه سوره اى داراى حروف مقطعه ى دو سوره ى دیگر باشد، جامع محورهاى اصلى محتواى آن دو سوره نیز خواهد بود. سوره ى اعراف كه با «المص» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هایى است كه با «الم» و «ص» آغاز مى شود یا سوره ى رعد كه با «المر» آغاز مى شود، جامع محتواى سوره هایى است كه با «الم» و «الر» شروع مى شود.

حاصل سخن این كه ، حروف مقطعه، رموزى است میان خداى سبحان و رسول اكرم(صلى الله علیه وآله) كه بر ما پوشیده است و فهم عادى ما به آن راهى ندارد، جز این كه بدانى بین حروف مزبور و بین مضامین سوره ى آغاز شده به آن ها، ارتباط خاص است.⁴

3ـ «حروف مقطعه در اوایل برخى سوره ها، نشانه ى بیشتر به كار رفتن این حروف در كلمات آن سوره است و این، خود، یك معجزه است. این گروه معتقدند كه: در سوره هاى مشتمل بر حروف مقطعه ، درصد حروف مزبور نسبت به سایرحروف آن سوره بیشتر از همین درصد در سایرسوره هاست. مثلا حرف «ق» در هریك از سوره هاى «ق» و«حم عسق» 57 بار تكرار شده و نسبت آن به حروف دیگر این سوره بیشتر است. درصد حرف «ق» در سوره ى «ق» از درصد حرف «ق» در هر یك از سوره هاى دیگر قرآن بیشتر است به جز سوره ى «شمس»، «قیامت»، « فلق». یك دانشمند مصرى بر اساس این نظر، محاسبه هاى پیچیده اى را با رایانه انجام داده و نتیجه گرفته است كه این حروف نشانه ى غلبه آن در كلمات آن سوره است و این، خود، یك معجزه است».⁵

4ـ برخى از این حروف مقطعه، علامت اختصارى و اشاره به اسمى از اسماء حسناى الهى و برخى دیگر رمز اشاره به نام پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) است. هریك از نام هاى الهى مركب از چند حرف است و از هر نامى، حرفى گزینش شده و به صورت ناپیوسته در ابتداى برخى سوره هاى قرآن قرائت مى شود.⁶ جویریه از سفیان ثورى روایت كرده است كه به جعفر بن محمد بن على بن الحسین(علیه السلام)عرض شد: اى پسر رسول خدا! معناى این كلمات از كتاب خداوند متعال كه مى فرماید : «الم»، «الر» و... چیست؟ امام صادق(علیه السلام)فرمود:  معناى (الف، لام میم ) در اول سوره ى بقره «انا الله الملك» است. معناى «الم» در ابتداى سوره ى آل عمران نیز «انا الله المجید» است و... .⁷

5ـ این حروف، رمز و سرّى میان خداوند سبحان و حبیب او، رسول اكرم(صلى الله علیه وآله)است و مراد از آن، فهماندن دیگران نیست. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «الم» رمز و اشاره میان خداوند و حبیب او، حضرت محمد (صلى الله علیه وآله) است و خداوند اراده كرده است كه كسى به جز آن دو، از رمز آن آگاه نشود... .⁸

باید دانست پنج گفته ى یاد شده با هم منافاتى ندارند و حتى قابل جمع هستند. افزون بر آن نظرهاى دیگرى درباره ى حروف مقطعه وجود دارد كه برمى شماریم:

1ـ این حروف، اجزاى اسم اعظم الهى است.⁹

2ـ این حروف براى تنبیه و ساكت كردن كافران بوده است. ¹⁰

3ـ «حروف مقطعه» از متشابهاتى است كه علم آن مخصوص خداوند متعال است.

4ـ این حروف به تعداد آیات سوره ها اشاره داشته باشد.

5ـ خداوند متعال این حروف را در آغاز سوره ها آورده است تا انسان ها بدانند قرآن از همین حروفِ حادث، تشكیل شده است و قدیم نیست. ¹¹

6ـ حروف مقطعه ى هر سوره نام همان سوره است،چنان كه سوره هاى «یس»، «طه» و «ص» هركدام به نام حروف مقطعه ى خود موسوم شده است. ¹²

7ـ این حروف، سوگندهایى است كه خداوند متعال یاد كرده است بر این كه قرآن، كلام و كتاب اوست.¹³

8ـ این حروف براساس حروف ابجد، به بقا و اجل اقوام و امت ها و نعمت ها و بلاها اشاره دارد.¹⁴

9ـ مراد از این حروف، همان حروف الفبا است كه به عنوان نمونه و مثال آمده است.¹⁵

10ـ این حروف، به مدت بقاى امت اسلامى اشاره دارد. ¹⁶

11ـ این حروف براى مرز بندى میان سوره ها و نشانه ى پایان سوره ى پیشین و آغاز سوره ى بعدى است. ¹⁷

12ـ این حروف، فشرده ى پیام و درون مایه ى سوره است. ¹⁸

13ـ این حروف، نام هاى قرآن است. ¹⁹

14ـ این حروف، مقدمه و مفتاح سوره ها هستند. ²⁰

پى‏نوشت‏ها

[1]. حدید، 23.

[2]. تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازى و دیگران، دارالكتب الاسلامیه، ج 1، صص 61 ـ 65.

[3]. البرهان فى علوم القرآن، بدرالدین عبدالله زركشى، بیروت، نشر دارالمعرفة، ج 1، صص 255 ـ 266.

[4]. المیزان فى تفسیر القرآن، سیدمحمد حسین طباطبایى، انتشارات اسلامى، ج 18، صص 6 ـ 8.

[5]. تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازى و دیگران، دارالكتب الاسلامیه، ج 1 ، ص 64.

[6]. بحار الانوار، علامه مجلسى، داراحیاء التراث العربى، ج 89 ، ص 384.

[7]. تفسیر القرآن الكریم، محمد بن ابراهیم صدر الدین الشیرازى، انتشارات بیدار، ج 1، صص 197 ـ 224.

[8]. همان.

[9]. التبیان، شیخ طوسى، داراحیاء الترات العربى، ج 1 ، صص 47 ـ 51.

[10]. مجمع البیان، طبرسى، بیروت، مؤسسه علمى، ج 1، صص 75 ـ 78.

[11]. مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، بیروت، دارالعلم للملایین، ص 234.

[12]. التبیان، ج 1، صص 47 ـ 51.

[13]. مجمع البیان، ج 1، صص 75 ـ 78.

[14]. همان.

[15]. همان.

[16]. همان.

[17]. التفسیر الكبیر، فخرالدین رازى، بیروت، دارالكتاب العلمیه، ج 2، صص 5 ـ 12.

[18]. الجامع لاحكام القرآن، محمد بن احمد الانصارى القرطبى، قاهره، دارالحدیث، ج 1، ص 171.

[19]. مجمع البیان، ج 1، صص 75 ـ 78.

[20]. همان.