مذکر و مؤنث
اهداف درس:
- آشنایی با اسم و انواع آن
- آشنایی با مفرد، مثنی و جمع
- آشنایی با اقسام اسم مؤنث
کلمه در عربی به سه قسم تقسیم می شود: 1- اسم 2- فعل 3- حرف
آنچه در این طرح بدان می پردازیم، آشنایی با اسم و برخی از انواع آن است درابتدا باید با اسم آشنا شویم:
اسم کلمه ای است که بر معنای مستقلی دلالت می کند و تفاوت آن با فعل در این است که فعل علاوه بر آن که معنای مستقلی دراد، معنای آن مقترن به زمان است حال آن که اسم بر زمان دلالت ندارد.
چنانچه اسم به گونه ای باشد که تحقق خارجی داشته باشد به آن«اسم ذات» یا «اسم عین» می گویند مثل: کتاب / علی / مدرسه
و اما اگر ذاتاً تحقق خارجی نداشته و باید به چیز دیگری متکی باشد بدان «اسم معنی» می گویند مثل: بیاض (سفیدی) / ضَرب (زدن)
اسم تقسیماتی دارد که از آن جمله می توان به: 1) مذکر و مؤنث 2) متصرّف و غیرمتصرف اشاره کرد.
اسم مذکر و مؤنّث، هر کدام بر دو قسم اند: حقیقی و مجازی.
اسم مذکر حقیقی، اسمی است که در مورد مردان و یا حیوانات نر به کار برده می شود مانند: «رجل» و «جمل»
و اسم مؤنث حقیقی، اسمی است که در مورد زنان و یا حیوانات ماده به کار برده می شود مانند: «إمرأة» و «ناقة».
و اما مذکر و مؤنث مجازی، در زبان عربی برخی از اشیاء را مذکر و برخی دیگر را مؤنث گفته اند بی ان که بتوان مذکر و مؤنث بودن را برای آن ها تصور کرد، در واقع مجازاً و اعتباراً مذکر یا مؤنث نامیده می شوند که البته برخی از اسم های مؤنث مجازی را می توان از روی علامت تأنیث آن ها فهمید:
«مذکر مجازی» مانند قلم / جدار / قمر- و «مؤنث مجازی» مانند: دار / غرفة / شمس
برای اسم مذکر علامت ویژه ای وجود ندارد اما اسم مرنث سه نشانه دارد که عبارتند از:
1) ة (تاء تأنیث) مانند: فاطمة / محسنة / سلیمة
2) «الف مقصور» مانند: سلمی / لیلی / عُظمی
(مقصور به معنای «کوتاه» می باشد و «الف مقصور» الفی است که پای? آن «ی» می باشد)
3) «الف ممدود» مانند: حسناء / حمراء / سوداء
(«ممدود» به معنای «کشیده» می باشد و «الف ممدود» الف کشیده را گویند)
اقسام مؤنث: اسم مؤنث بر سه قسم است:
الف) مؤنث لفظی: اسمی است که بر مذکر دلالت می کند اما علامت تأنیث دارد مانند: طلحة / زکریاء (یعنی اسم مختص مردان است اما علامت تأنیث به همراه دارد)
ب) مؤنث معنوی: اسمی است که بر مؤنث دلالت می کند ولی علامت تأنیث ندارد مانند: مریم / زینب
ج) مؤنث لفظی و معنوی: اسمی است که هم تأنیث دارد و هم بر انسان یا حیوان ماده دلالت می کند مانند: بقرة / لیلی / حمراء.
اسم مؤنث چنانچه هیچ یک از نشانه های تأنیث را نداشته باشد، در چهار مورد مؤنث معنوی خواهد بود:
1) وقتی که نام مختص زنان است مانند: زینب / مریم
2) وقتی که بر معانی اطلاق شود که مختص زنان است مانند: أمّ / أخت
3) در مواردی که به سرزمین ها، شهرها و قبیله ها دلالت می کند مانند: شام / موصل / قریش
4) در برخی موارد که به اعضای زوج بدن دلالت دارد مانند: یَد / رِجل / عین
برخی از کلمات هستند که برای مذکر و مؤنث یکسان به کار می روند مانند:
الف) کلماتی که بر وزن «فعّاله» هستند مانند: رجل علّامة و إمرأة علّامة
ب) کلماتی که بر وزن «مفعال» هستند مانند: رجل مِفضال و إمرأة مفضال
ج) کلماتی بر وزن «مفعیل» مانند: رجل معطیر و إمرأة معطیر
د) کلماتی بر وزن «فُعَلَه» مانند: رجل ضحكة و إمرأة ضحكة
یادآوری: «تاء» تأنیث به آخر صفاتی که مخصوص زنان است افزوده نمی شود مانند: إمرأة حامل (زن باردار) / إمرأة مرضع (زن شیرده).
تمرین: به اسم های مذکر و مؤنث و انواع آن در کلمات زیر دقت کنید:
أرض (مؤنث مجازی / معنوی)- شجر (مذکر مجازی)- دیک (مذکر مجازی)- عمة (مؤنث حقیقی / لفظی و معنوی)- نملة (مؤنث مجازی / لفظی)- قوس (مؤنث مجازی / معنوی)- رباب (مؤنث حقیقی / معنوی)- ابن (مذکر حقیقی)
هریک از اسامی مذکر و مؤنث به هنگام مفرد، مثنی و جمع نیز شرایط خاص خود را دارند.
اسم مفرد اسمی است که بر یک شیء یا یک حیوان و یا یک انسان دلالت می کند مانند: رجل، کتاب. اسم مفرد علامتی ندارد.
مثنی اسمی است که بر دو انسان یا دو حیوان یا دو چیز دلالت می کند مانند: مؤمنان، فرسین، کتابان. علامت مثنی «الف و نون» و «یاء و نون» مکسور ماقبل مفتوح است.
تبصره:
برخی از کلمات به صورت مثنی می اید (علامت مثنی را دارند) اما مثنی نیستند مانند:
«کلا»، «کلتا»، «إثنان»، «إثنتان» و «إثنتین» (علامت تثنیه را نمی توان از آخر آن ها حذف کرد) که به این گونه اسم ها، ملحق به مثنی می گویند.
و امّا جمع اسمی است که بر سه یا بیش از آن دلالت کند مانند: مسلمین، رجال، أغنام، کتب.
جمع بر سه قسم است: جمع مذکر سالم، جمع مؤنث سالم، جمع مکسر.
جمع مذکر سالم؛ جمعی است که در مفرد آن تغییری داده نمی شود و تنها علامت های «ون» و «ین» مفتوح به آخر آن افزوده می شود مانند: مؤمنین، مسلمون.
«ون» نشان? جمع در حالت رفع و «ین» علامت جمع در حالت نصب و جر است.
ملحق به جمع مذکر سالم کلماتی هستند که اعراب جمع مذکر را می گیرند اما شرایط جمع مذکر سالم را ندارند دانشمندان علم نحو این گونه اسماء را ملحق به جمع مذکر سالم نامیده اند و مشهورترین آن ها عبارت است از کلماتی که معنای جمع دارند و مفردی از خود ندارند مانند: «أولو» و «عالَمون» (جمع عالم) و «اعداد عقود» مانند «عشرون» و «ثلاثون» و «أربعون» تا «تسعون» و کلماتی نظیر «بتون» و «أرضون» و «ستون» که ملحق به جمع محسوب می شوند.
جمع مؤنّث سالم اسمی است که بر بیش از دو مؤنث دلالت می کند و علامت آن «الف» و «ت» است، قاعد? عمومی برای بنای جمع مؤنث سالم افزودن «الف» و «ت» در آخر مفرد است مانند: مریمات، إبداعات.
اگر چنانچه اسم به «تاء تأنیث» پایان یافته باشد، تائ تأنیث از آخر آن حذف می شود مانند: «مؤمنة» که جمع آن می شود «مؤمنات» و «نادرة» که می شود «نادرات».
جمع مکسر جمعی است که با تغییر صورت مفرد و احیاناً تغییر حرکات مفرد ساخته می شود مانند: «رجال» که جمع «رجل» است و «مُدُن» که جمع «مدینة» است و «أُشد» که جمع «أَسَد» است.
تمرین: انواع اسم های مفرد، مثنی و جمع را در میان اسامی زیر ببینید:
اسماء (جمع مکسر إسم)- أشخاص (جمع مکسر شخص)- محسنون (جمع مذکر سالم / محسن)- صالحات (جمع مؤنث سالم / صالحة)- سالمون (جمع مذکر سالم / سالم)- خمسون (ملحق به جمع مذکر سالم)
مطالب مرتبط:
مرکزیادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده
تنظیم: سمیرا بادامستانی
