ثلاثی مزید (قسمت اول)
اهداف درس:
- آشنایی با فعل ثلاثی مزید و انواع باب های آن
- بررسی معانی باب افعال، تفعیل، مفاعله و ویژگی های آن ها
- آشنایی با صرف افعال معلوم و مجهول و امر در باب های مذکور
آنچه در این طرح قصد داریم بدان بپردازیم، فعل ثلاثی مزید است؛ در عربی فعل به چند دسته تقسیم می شود که ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید از جمله ی این تقسیمات هستند، ثلاثی به معنای سه حرفی است، مجرد نیز به معنای تنهاست یعنی فعلی که صیغه ی ماضی آن تنها از سه حرف تشکیل شده است.
در مقابل آن ثلاثی مزید می باشد که صیغه ماضی آن بیش از سه حرف دارد امّا حروف اصلی آن تنها سه حرف است و بقیه حروف، زائد می باشند.
مصادر فعل های مجرد وزن های معینی ندارند بلکه سماعی هستند یعنی ما مصادر فعل ها ثلاثی مجرد را بنابر آنچه از اعراب شنیده ایم می آموزیم.
اما مصادر فعل های ثلاثی مزید قیاسی هستند یعنی وزن مشخصی دارند که اکنون به برسی هریک از آن ها و معانی شان می پردازیم.
آنچه در کتاب های دبیرستان آموخته ایم ابواب ثلاثی مزید 8 باب هستند امّا در اصل این ابواب 10 تا هستند که هریک در معانی متفاوت و با تعداد حروف مختلف می باشند.
اولین باب آن ها، باب «إفعال» است:
که ماضی، مضارع و مصدر آن مطابق با وزن زیر می باشد:أَفعَلَ یُفعِلُ إِفعال
یعنی سه حرف اصلی را در قالب این وزن برده و فعلی جدید با معنایی متفاوت می سازیم مانند:
حسن: أحسن/ یُحسِنُ/ إِحسان
کرم: أکرم/ یُکرِمُ/ إکرام
و امّا معنای باب إفعال:
غالباً این باب به منظور متعدی کردن فعل لازم کردن فعل لازم به کار می رود که اصطلاحاً بدان تعدیه گفته می شود یعنی چنانچه بخواهیم فعل لازمی را تبدیل به یک فعل متعدی کنیم آن را به باب «إفعال» می بریم مانند:
حسن: نیکو شد ظهر: آشکار شد طَهُرَ: پاک شد
أحسن: نیکی کرد أظهر: آشکار کرد أطهر: پاک کرد
تمرین: افعالی که به باب «إفعال» رفته اند را در میان افعال زیر ببینید:
کسر- إعلام- یُلعِنُ- إکتسب- أشرف- ساعد- مجاهدة- إستخرج- أذهب
آنچه گفتیم ماضی و مضارع معلوم این باب بود و امّا ماضی و مضارع مجهول این فعل بدین شکل ساخته می شود:
ماضی مجهول: اُکرِمَ/ اُکرِما/ اُکرِموا/...
مضارع مجهول: یُکرَمُ / یُکرَمانِ / یُکرَمونَ /...
پس مجهول این باب بر وزن : «اُفعِلَ- یُفعَلُ» می باشد.
از افعالی که به این باب می روند نیز می توان امر ساخت:
لِیُکرِم لِتُکرِم أَکرِم إَکرمی لِأکرِم
لِیُکرِما لِتُکرِما أَکرِما أَکرِما لِنُکرِم
لِیُکرِمو لِیُکرِمنَ أَکرِمو أَکرِمنَ
نکته: یک استثنا در امر حاضر این باب وجود دارد و آن این است که همزه ای که در ابتدای فعل برای سهولت در تلفظ افزوده می شود، مفتوح است و این امر مختص به همین باب است.
باب بعدی، باب «تفعیل» است:
صَرَفَ: صَرَّفَ / یُصَرِّفُ / تصریفپس وزن ماضی، مضارع و مصدر این باب چنین است: «فَعَّلَ، یُفَعِّلُ، تفعیل».
نمونه های دیگری از افعال که به این باب رفته اند:
صَدَّق / یُصَدِّقُ / تصدیق
مَدَّدَ / یُمَدِّدُ / تمدید
و امّا معنای این باب:
باب تفعیل نیز همچون باب «إفعال» به منظور متعدی کردن فعل لازم یا به تعبیر دیگر برای تعدیه به کار می رود.
فرح: خوشحال شد صَدَقَ: راست گفت
فَرَّحَ: خوشحال کرد صَدَّقَ: تصدیق کرد
و امّا مجهول این باب:
فُعِّلَ یُفَعَّلُ
ماضی مجهول: صُرِّفَ / صُرِّفا / صُرِّفوا /...
مضارع مجهول: یُصَرَّفُ / یُصَرَّفانِ / یُصَرَّفونَ /...
تا انتها به همین شکل «فعل» صرف می شود.
طریقه ساختن فعل امر از افعالی که بدین باب می روند:
لِیُصَرِّف لِتُصَرِّف صَرِّف صَرِّفی لِأُصَرِّف
لِیُصَرِّفا لِتُصَرِّفا صَرِّفا صَرِّفا لِنُصَرِّف
لِیُصَرِّفوا لِیُصَرِّفنَ
سومین باب، باب «مفاعلة» است:
فاعَلَ / یُفاعِلُ / مُفاعَلَة
جاهَدَ / یجاهِدُ / مجاهَدَة
تمرین: افعالی به باب إفعال / تفعیل / مفاعله می باشند را در میان افعال زیر ببینید:
ضارَبَ- یُدافعُ- جهد- ترکیز- انتخب- إشتهد- یحوّل- أسکن.
معنای باب «مفاعلة»:
باب « مفاعلة» معنای مشارکت متقابل دو شخص یا دو چیز در یک فعل را می رساند مانند:
ضارب سعیدُ علیّاً: سعید و علی یک دیگر را زدند.
صرف ماضی و مضارع معلوم این فعل کار مشکلی نیست قاعده خاصی نیز ندارد، اکنون به امر این فعل و مجهول آن می پردازیم.
امر باب مفاعلة:
لِیُضارِب لِتُضارب ضارب ضاربی لِأَضارب
لِیُضاربا لِتُضاربا ضاربا ضاربا لِنُضارب
لِیُضاربو لِیُضاربنَ ضاربو ضارِبنَ
نکته: همان گونه که مشاهده کردید، امر حاضر این باب نیز همچون باب «تفعیل» نیاز به همزه در ابتدای آن ندارد زیرا حرف اول آن متحرک است.
مجهول باب مفاعلة:
ماضی مجهول: ضورِبَ / ضوربا / ضوربوا /...
مضارع مجهول: یُضارَبَ- بر وزن یُفاعَل «مفتوح العین»- / یُضارَبان / یضارَبونَ /...
نکته: برای ساخت ماضی مجهول از این فعل، چون حرف اول آن مضموم می شود و تلفظ آن با «الف»، بعد آن سازگار نیست لذا حرف دوم- الف- مطابق با حرکت ضمه تغییر می کند تا تلفظ آن راحت تر شود و بنابراین قاعده «فاعَلَ» تبدیل به «فوعِلَ» می شود.
نکته: گاهی مصدر این باب بر وزن «فِعال» می آید: «مجاهدة» یا «جهاد».
آنچه قابل توجه است این است که فعل ماضی این سه باب تنها یک حرف زائد دارد: «أفعَلَ»، «فعَّل» و «فاعل».
تمرین: انواع افعال معتل را در آیات و جملات زیر ببینید:
- و قد أرسلنا نوحاً و إبراهیم. (باب افعال)
- و لقد خلقناکم ثمّ صوّرناکم ثم قلنا للملأكة اسجدوا الآدم. (باب تفعیل)
- کذلک یُوحی الیک و إلی الذین من قبلک. (باب افعال)
- و أرسلناه إلی مائة ألف أویزیدون. (باب افعال)
- و من یخرج من بیته مهاجراً إلی الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع أجره علی الله. (اسم فاعل از باب مفاعلة)
- المؤمن یُجزی بالحسنات حتی مثقال الذّرة. (مضارع مجهول باب افعال)
مطالب مرتبط:
مرکزیادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده
تنظیم: سمیرا بادامستانی
