تعزیه امروز؛ اصیل یا بازاری؟

تعزیه در اقوام و نواحی مختلف  نمادها و نشانه‌های مختلفی دارد اما به گفته پژوهشگران، این آیین دارای كلیت واحدی است كه تمام نمونه‌های مختلف در حوزه‌های متفاوت جغرافیایی از آن كلیت تبعیت می‌كند. این درحالی ست كه با ثبت تعزیه در فهرست میراث معنوی یونسكو بسیاری از مناطق با تكثیر نوارها و ویدیوهای تعزیه پایتخت از اصالت و آداب و رسوم اجرای تعزیه دور می‌شوند.

میرشكرایی پژوهشگر تعزیه را نمایشی سنتی-  تاریخی و در قالب سوگواره خواند و گفت: تعزیه به لحاظ استمرار یك هنر نمایشی در قالب یك سوگواره دینی پیشینه بسیار كهنی دارد. و به معنای عنصر فرهنگی سنتی نه تنها جدید نیست بلكه بسیار كهن است. البته در ایران این پدیده هنری، فرهنگی، اعتقادی و دینی بروز آن و استمرار آن همیشه یكسان نبوده است و در دوره‌های مختلف دچار بحران و در دوره یی به تناسب شرایط تجلی پیدا كرده است.

وی با تاكید بر اصالت تعزیه در تمام نواحی ایران به ویژگی‌های متفاوت آن اشاره كرد و گفت: تعزیه درواقع كلیتی است كه تمام نمونه‌های متفاوت و در حوزه‌های جغرافیایی مختلف از آن كلیت تبعیت می‌كند اما تبعا در هر جایی مشخصه‌های خاص خود را دارد. به عنوان مثال در منطقه بوشهر به گهواره علی اصغر اهمیت بیشتری داده می‌شود و درایلام به تعزیه عروسی حضرت قاسم توجه بیشتری می‌شود.

وی در ادامه گفت: دربرخی نقاط تعزیه ارزش هنری بیشتری در اجرا، شعر و بكارگیری عناصر گوناگون پیدا می‌كند و متقابل آن هرچه به مركز نزدیك می‌شویم به دلیل امكانات بیشتر تعزیه از یك رشد بیشتری برخوردار می‌شود.

میرشكرایی با اشاره به این‌كه تعزیه و آیین‌های عاشورایی به 2 صورت ثابت و متحرك برگزار می‌شده افزود: تعزیه یا ثابت بوده به طوری كه درفضایی معین مثل تكیه، میدانگاهی روستاها كه محل اجتماع و برگزاری فعالیت‌های عام بوده است تعزیه خوانها به اجرا می‌پرداختند و مردم دور این مكان می‌نشستند و تماشا می‌كردند و یا متحرك بوده است به طوری كه مردم یكجا ثابت می‌نشستند و در حدود 20 گروه تعزیه خوان آن را اجرا می‌كرد و هرچه جلوتر می‌رفتند همان صحنه را برای مردم تكرار می‌كردند. این نوع تعزیه در حدود 20 سال پیش در اراك و زنجان وجود داشته است.

تعزیه نیاز به تماشاگر معتقد دارد

با نگاهی اجمالی به جامعه می‌توان دریافت كه مخاطب پرو پا قرص تعزیه نسلی قدیمی است. امروزه جوانان گرایش نسبتا كمتری به تماشای تعزیه و اجرای آن دارند و بیشتر تعزیه را از منظر و دیدگاه یك هنر می‌نگرند. و در این میان تعزیه برای برخی از مردم بهانه ایست برای سوگواری برای رهایی از دغدغه‌ها و مشكلات زندگی.

میرشكرایی در این‌باره گفت: تعزیه زمانی اصالت خواهد داشت كه با حفظ تماشگر معتقد از بازاری شدن دور بنماند چرا كه تعزیه هنری است كه نیاز به تماشاگر معتقد دارد البته به عنوان سنت كهن دینی و به عنوان یك هنر نمایشی نه تنها از بین نمی‌رود بلكه تحول هم پیدا می‌كند چرا كه عناصر فرهنگی كه به حوزه فرهنگ مردم تعلق دارند نمی‌توانند یكنواخت اجرا شوند و این تحول تا جایی پیش می‌رود كه شرایط جامعه اقتضا می‌كند ولی در این میان باید از بازاری شدن آن جلوگیری كرد زیرا زمانی كه مشتری پیدا می‌كند دیگر به كیفیت آن بهایی نمی‌دهند در حال حاضر آواز و موسیقی و اجرای آن مطابق 50 سال پیش نیست. میكروفون‌ها در آن زمان نبود اینها همه شرایط جدید است كه روی حركت و صدا تاثیر می‌گذارد.

میرشكرایی در رابطه به این‌كه دو گروه تماشاگر تعزیه وجود دارد افزود: تعزیه با دارا بودن ارزشهای هنری و فرهنگی اما برای مردم بار دینی و اعتقادی به همراه دارد. برخی توجه به زیبایی‌های اجرا دارند رجز خوانی و جنگهایی كه داشتند درواقع صورت‌های نمایشی و جنبه‌های موسیقی و آوازی كاملا هنرمندانه است چرا كه تعزیه بسیاری از هنرهای سنتی را مثل موسیقی یا سوگ سیاوش در مناطق لرنشین مثل چمر و حتی نقالی‌های مذهبی را در خود نگه داشته است  گروهی نیز به وسیله تعزیه به حال خود گریه می‌كنند. درواقع تعزیه دریچه ی روح مردم را به همه ی احساسات شان باز می‌كند به طوری كه در كنار سوگواری آرامش هم پیدا می‌كردند.

عظیم موسوی مجری پرونده ثبت تعزیه درخصوص ارسال این پرونده به یونسكو می‌گوید: آنچه كه برای یونسكو ارسال كردیم تعزیه‌های مناطق مختلف ایران است كه ثابت می‌كند تعزیه نسبت به فرهنگ‌های بومی هر منطقه تغییرشكل می‌دهد، چنانچه در فیلم 10 دقیقه یی كه موظف بودیم برای یونسكو ارسال كنیم اشعار، موسیقی آوازی و حتی لباس با توجه به شرایط مناطق مختلف متفاوت است. به همین خاطر نام و زمینه مطرح می‌شود. مثلا زمینه ی رشت با زمینه ی تهران كاملا فرق می‌كند.

وی گفت: در مازندران از ساز له له وار یا از مقام آوازی كتولی یا امیری كه در قالب موسیقی سنتی نمی‌گنجد استفاده می‌شود یا در بوشهر لباس‌های ساده تر و حتی از لباس‌های محلی خودشان استفاده می‌كنند و در مازندران تعزیه بیشتر حالت نشسته و ایستایی دارد و این تعزیه تهران است كه در اصفهان و قزوین و اراك نفوذ بیشتری داشته و جنبه حركتی و نمایشی آن بیشتر است.

وی در ادامه گفت: البته ناگفته نماند كه قبل از وجود نوارهای ویدیوئی و فیلم هر منطقه یی اجرای تعزیه مختص همان منطقه بود اما با پیشرفت تكنولوژی و در دسترس قرار گرفتن فیلم‌های تعزیه تهران تقلید از تعزیه تهران الگوی شهرستان‌ها شده است و رنگ و بوی منطقه یی خود را از دست داده است.

عظیم موسوی با اشاره به این‌كه تكنیك تعزیه یكی از عواملی ست كه مورد توجه گروه‌های تئاتر قرارگرفته یادآور شد: با پژوهش‌هایی كه پژوهشگران ایرانی و خارجی انجام داده اند تكنیك به كاررفته در تعزیه را هنر پیشرو نامیده اند و این مساله عاملی ست كه گروه‌های تئاتری به تكنیك تعزیه توجه داشته باشند و آن را در نمایش‌های خود بكار برند.

تعزیه فقط مختص صحرای كربلا نیست

این درحالیست كه تعزیه به عنوان مراسمی كه از اعتقادات مردم سرچشمه می‌گیرد و به ثبت معنوی یونسكو نیز رسیده است از متولی حمایت كننده جز نقش حمایتی مردمی برخوردار نیست. به طوری كه هم اكنون نه مكان مناسبی به صورت مدون برای آشنایی گردشگران به عنوان اثر معنوی ثبت شده جهانی وجود دارد نه نهاد و شورایی حمایت كننده برای اجرا كنندگان آن. این درحالیست كه تنها ارسال و ثبت اثر جهانی مهم نیست بلكه اقدامات اساسی برای حفظ و نگهداری و همچنین شناساندن آن حداقل به گردشگران ورودی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

عظیم موسوی در این خصوص گفت: نه تنها تعزیه، بلكه هنرهای سنتی دیگر نیز با كم اقبالی نسل جدید مواجه شده است. این مساله نه ازضعف تعزیه است و نه از قدر و قیمت آن كم می‌كند. همینطور كه معماری تخت جمشید و شكوه دوران صفوی جزو فرهنگ ایرانی ست هنرهای نمایشی نیز بخشی از فرهنگ این مرزوبوم است خواه اقبال شود خواه نشود.

عظیم موسوی كارگردان تئاتر با تاكید براین‌كه چرا برای تئاتر به عنوان هنری وارداتی تماشاخانه‌های بسیاری ساخته شده است اما برای تعزیه كه هنر ملی ماست هیچ تكیه یی ساخته نشده افزود: در واقع هیچگونه حمایتی در این باره صورت نگرفته است هیچ تكیه یی ساخته نشده است همواره محل اجرای دائمی به طور اتوماتیك باعث احیای این هنر می‌شود و متولی آن در واقع مردم عادی هستند و بانیانی كه از روی اعتقاد مخارج اجرای شبیه خوانی را می‌دهند.

وی در ادامه گفت: پیشنهاد هنرستان تعزیه طرحی ست كه در پی آن هستم تا نسل آینده با علم كافی به این هنر بپردازد. اما در این رابطه باید شورایی از میراث فرهنگی، وزارت ارشاد و شهرداری تهران تشكیل شود تا بودجه یی به تعزیه اختصاص یابد.تا به طور مثال هر جمعه یك تعزیه جدید را شاهد باشیم تا تماشاگران و گردشگران بدانند كه تعزیه فقط مختص صحرای كربلا نیست.

گروه گردشگری تبیان- الهام مرادی

برگرفته از chn