تبیان، دستیار زندگی
هنگامى كه ضررى به انسان برسد، در حالى كه به پهلو خوابیده یا نشسته و یا ایستاده است، ما را مى‏خواند، ولى چون ضرر را از او برطرف ساختیم، چنان به راه خود مى‏رود كه گویى هرگز ما را براى گرفتارى كه به وى رسیده بود، نخوانده است! این گونه براى اسرافكاران، عملكرد
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

رفاه، زمینه غفلت

ثروت

سیماى سوره‏ى یونس‏

دهمین سوره‏ى قرآن كریم كه در اوایل بعثت در مكه نازل شده است، «یونس» نام دارد. این سوره یكصد و نه آیه دارد. عدد كلمات آن هزار و هشتصد و سى و هفت و عدد حروف آن پنج هزار و پانصد و شصت و هفت است. سوره‏ى قبل، (توبه) رفتار منافقان و كیفر آنها را بیان مى‏كرد این سوره به بیان رفتار مشركان پرداخته است.

سوره یونس با «الر» آغاز می شود، شش سوره‏ى پیاپى قرآن، با حروف مقطعه‏ى «الر» آغاز شده‏اند: یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم و حجر. البتّه در سوره‏ى رعد «المر» آمده است.

امام صادق(علیه السلام) درباره‏ى حروف مقطّعه‏ى «الر» فرمودند: (الف) رمز أنا، (لام) رمز الله و (راء) رمز رئوف است یعنى أنا الله الرؤف. (تفسیر نور الثقلین) و در روایت دیگرى مى‏خوانیم كه این حروف همان متشابهات قرآن است.(تفسیر نور الثقلین)

علت نامگذاری سوره

با آنكه فقط یك آیه از این سوره درباره یونس علیه السّلام (آیه 98) است ولی این سوره به نام او خوانده شده است، ظاهرا به علت اهمیت جریان قوم آن حضرت مى‏باشد كه توبه كردند و به سوى خدا برگشتند در نتیجه عذاب خدا از آنها برگشت.(لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا) بنابر این سزاوار است كه همه سوره با نام آن حضرت نامگذارى شود و ماجراى آنها سرمشق و الگو قرار گیرد، ظاهرا در عصر رسالت و به زبان رسول خدا (صلّى اللَّه علیه و آله) به همین نام، نامگذارى شده است.

محتوا و فضیلت این سوره‏

این سوره به گفته بعضى از مفسران بعد از سوره اسراء و قبل از سوره هود نازل شده است. همانند بسیارى از سوره‏هاى مكى روى چند مساله اصولى و زیر بنائى تكیه مى‏كند، كه از همه مهمتر مساله "مبدء" و "معاد" است.

نخست از مساله وحى و مقام پیامبر(صلی الله علیه و آله) سخن مى‏گوید، سپس به نشانه‏هایى از عظمت آفرینش كه نشانه عظمت خدا است مى‏پردازد، بعد، مردم را به ناپایدارى زندگى مادى دنیا و لزوم توجه به سراى آخرت و آمادگى براى آن از طریق ایمان و عمل صالح متوجه مى‏سازد. و به تناسب همین مسائل، قسمتهاى مختلفى از زندگى پیامبران بزرگ از جمله نوح و موسى و یونس(ع) را بازگو مى‏كند.

هنگامى كه ضررى به انسان برسد، در حالى كه به پهلو خوابیده یا نشسته و یا ایستاده است، ما را مى‏خواند، ولى چون ضرر را از او برطرف ساختیم، چنان به راه خود مى‏رود كه گویى هرگز ما را براى گرفتارى كه به وى رسیده بود، نخوانده است! این گونه براى اسرافكاران، عملكردشان زیبا جلوه مى‏كند.

بارها خداوند از ناسپاسى انسان گِله كرده كه در هنگام اضطرار و سختى خدا را مى‏خواند، ولى پس از حلّ مشكل، از خدا غافل مى‏شود و او را فراموش مى‏كند.

باز براى تایید مباحث فوق، سخن از لجاجت و سرسختى بت پرستان به میان مى‏آورد، و حضور و شهود خدا را در همه جا براى آنها ترسیم مى‏كند، و مخصوصا براى اثبات این مساله از اعماق فطرت آنان كه به هنگام مشكلات آشكار مى‏شود و به یاد خداى واحد یكتا مى‏افتند، كمك مى‏گیرد.

و بالآخره براى تكمیل بحثهاى فوق در هر مورد مناسبى از بشارت و انذار، بشارت به نعمتهاى بى پایان الهى براى صالحان و انذار و بیم دادن طاغیان و گردنكشان، استفاده مى‏كند.

نام یونس، بدون ذكر نام پدرش، چهار بار در قرآن آمده (سوره 37 الصافات آیه 139- سوره القلم آیه 48- سوره 21 الانبیاء آیه 25- سوره دهم یونس آیه 98)

در یك مورد بنام ذوالنون(سوره 21، آیه 86) و یكبار نیز بنام صاحب الحوت (سوره 68، آیه 48) توصیف شده و داستان بلعیدن ماهى او، در سوره الصافات آیه 142 آمده است.

در روایتى از امام صادق(علیه السلام) مى‏خوانیم كه فرمود: "من قرء سوره یونس فى كل شهرین او ثلاثة لم یخف علیه ان یكون من الجاهلین و كان یوم القیامة من المقربین"؛ "كسى كه سوره یونس را در هر دو یا سه ماه بخواند بیم آن نمى‏رود كه از جاهلان و بى خبران باشد، و روز قیامت از مقربان خواهد بود."(تفسیر نور الثقلین، ج 2‏)

این به خاطر آن است آیات هشدار دهنده و بیدار كننده در این سوره فراوان است، و اگر با دقت و تامل خوانده شود، تاریكى جهل را از روح آدمى بر طرف مى‏كند، و اثر آن حداقل چند ماهى در وجود او خواهد بود، و هرگاه علاوه بر درك و فهم محتواى سوره، به آن نیز عمل كند، به طور یقین روز رستاخیز در زمره مقربان قرار خواهد گرفت.

و نیز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مى‏فرماید: «هر كس سوره یونس را بخواند خداوند به شمار هر یك از تصدیق كنندگان یونس و تكذیب كنندگان او و نیز به شمار هر یك از غرق‏شدگان با فرعون ده حسنه به او دهد.»

غم تنهایی

چرا فقط به هنگام سختی خدا را می خوانیم؟

وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلى‏ ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما كانُوا یَعْمَلُونَ (12/ یونس)

و هنگامى كه ضررى به انسان برسد، در حالى كه به پهلو خوابیده یا نشسته و یا ایستاده است، ما را مى‏خواند، ولى چون ضرر را از او برطرف ساختیم، چنان به راه خود مى‏رود كه گویى هرگز ما را براى گرفتارى كه به وى رسیده بود، نخوانده است! این گونه براى اسرافكاران، عملكردشان زیبا جلوه مى‏كند.

بارها خداوند از ناسپاسى انسان گِله كرده كه در هنگام اضطرار و سختى خدا را مى‏خواند، ولى پس از حلّ مشكل، از خدا غافل مى‏شود و او را فراموش مى‏كند.

مى‏گویند: "خداوندا! اگر ما را از این مهلكه رهایى بخشى سپاسگزار تو خواهیم بود" نه ستم مى‏كنیم و نه به غیر تو روى مى‏آوریم (لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِینَ).

"اما هنگامى كه خدا آنها را رهایى مى‏بخشد و به ساحل نجات مى‏رسند شروع به ظلم و ستم در زمین مى‏كنند"

نتایج آیه:

1ـ ایمان به خداوند، در عمق روح انسان عجین شده و حوادث تلخ، عامل بیدارى این وجدان و فطرت خداجوى اوست. «مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا»

2ـ آنان كه دعا و نیایش موسمى دارند، مورد انتقاد و كارشان بى‏ارزش است. «مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا»

3ـ دعا در هر حال جایز است ایستاده، نشسته یا خوابیده. «لِجَنْبِهِ»، «قاعِداً»، «قائِماً»

4ـ  نیایش خالصانه، سبب رفع گرفتارى است. «دَعانا» ... «كَشَفْنا»

5ـ رفاه، زمینه‏ى غفلت است. «فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ یَدْعُنا»

6ـ انسان، ناسپاس است. «مَرَّ كَأَنْ لَمْ یَدْعُنا»

7ـ آنان كه خدا را فراموش كنند، زندگى مادّى در نظرشان زیبا جلوه مى‏كند. «زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ»

8ـ  فراموش كردن الطاف خداوند، نوعى اسراف است. «مَرَّ» ... «لِلْمُسْرِفِینَ»

9ـ هر كس در رفاه، غافل و در گرفتارى دعا كند، مسرف است. «مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا» ... «فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ» ... «زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ»

10ـ مرفّهان، از خودراضى‏اند. «زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما كانُوا یَعْمَلُونَ»

توحید فطری

در آیه 22 سوره یونس می خوانیم كه:

او كسى است كه شما را در خشكى و دریا سیر مى‏دهد زمانى كه در كشتى قرار مى‏گیرید، و بادهاى موافق آنان را (بسوى مقصد) حركت میدهد و خوشحال مى‏شوند، ناگهان طوفان شدیدى مى‏وزد و امواج از هر سو به سراغ آنها مى‏آید و گمان مى‏كنند هلاك خواهند شد در آن هنگام، خدا را از روى اخلاص مى‏خوانند كه: «اگر ما را از این گرفتارى نجات دهى، حتماً از سپاسگزاران خواهیم بود!»

در این آیه اعماق فطرت بشر را متذكر می شود و توحید فطرى را براى آنها تشریح مى‏كند كه چگونه انسان در مشكلات بزرگ و به هنگام خطر، همه چیز را جز خدا فراموش مى‏نماید، اما به محض اینكه بلا برطرف شد، آتش خاموش گشت و مشكل حل گردید بار دیگر ستمگرى را پیشه مى‏كند و از خدا بیگانه مى‏شود.

نخست مى‏گوید: "او خدایى است كه شما را در صحرا و دریا سیر مى‏دهد" (هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُكُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

"تا هنگامى كه در كشتى قرار مى‏گیرید و بادهاى موافق سرنشینان كشتى را آرام آرام به سوى مقصد حركت مى‏دهند و همه شادمان و خوشحالند" (حَتَّى إِذا كُنْتُمْ فِی الْفُلْكِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها).

"اما ناگهان طوفان شدید و كوبنده‏اى مى‏وزد، و امواج از هر سو به طرف آنها هجوم مى‏آورد، آن چنان كه مرگ را با چشم خود مى‏بینند و دست از زندگانى مى‏شویند" (جاءَتْها رِیحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ).

درست در چنین موقعى به یاد خدا مى‏افتند "و او را از روى اخلاص مى‏خوانند و آئین خود را براى او از هر گونه شرك و بت پرستى خالص مى‏كنند"! (دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).

در این هنگام دست به دعا بر مى‏دارند و مى‏گویند: "خداوندا! اگر ما را از این مهلكه رهایى بخشى سپاسگزار تو خواهیم بود" نه ستم مى‏كنیم و نه به غیر تو روى مى‏آوریم (لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِینَ).

"اما هنگامى كه خدا آنها را رهایى مى‏بخشد و به ساحل نجات مى‏رسند شروع به ظلم و ستم در زمین مى‏كنند"

نوشته آمنه اسفندیاری - گروه دین و اندیشه تبیان


منابع:

1- تفسیر نور ج 5

2- تفسیر اثنی عشری ج 5

3- تفسیر احسن الحدیث ج 4

4- تفسیر نمونه ج 8

5- تفسیر رهنما ج 2

6- تفسیر نورالثقلین ج 2