نخستین سوگوارى ها پس از عاشورا

بنابر گواهى نخستین اسناد مكتوب عاشورا، عزادارى اهل سنت و شیعیان همزمان و پس از حادثه عاشورا به وقوع پیوست. طبرى داستان عبور خاندان امام حسین توسط لشكریان یزید از مسیر قتلگاه را یادآور شده و ذكر مصیبت حسین (علیه السلام) را كه توسط خواهرش زینب هنگام دیدن پیكر غرقه به خون و بى سر برادر بر زبان آورده شده است، این گونه گزارش مى كند: «یا محمداه، یا محمداه! درود فرشتگان آسمان بر تو! این حسین است كه در بیابان افتاده، با خون خود آغشته گردیده، اعضایش قطعه قطعه شده. یا محمداه! دخترانت اسیر شده اند و اولادت از دم تیغ گذرانده شده اند كه بر پیكرشان باد می وزد...» وى در ادامه مى افزاید: «با این جملات و كلماتى كه زینب ادا كرد، همه حاضران و دوست و دشمن اشك ریختند.»¹ طبرى همچنین از عزادارى در منزل یكى از دشمنان معروف امام حسین (علیه السلام) به نام خولى بن یزید ازدى یاد مى كند كه سر امام را از عمرسعد تحویل گرفت و براى بشارت به عبیدالله بن زیاد و گرفتن پاداش، پیش از دیگران به سوى كوفه حركت كرد و پس از آنكه با درِ بسته دارالاماره مواجه شد، به خانه برگشت و سر مبارك را در تنور یا صندوقچه اى پنهان داشت. زن حضرمیّه او پس از اطلاع، شروع به ناله و فریاد نمود، براى مظلومیت امام حسین و حادثه عاشورا سخت گریست و منزل او را ترك گفت.²

سوگوارى سیدالشهدا و سایر قربانیان كربلا با انتقال بازماندگان حادثه به شام، بدان سرزمین منتقل شد و محفل جشن و شادمانى یزید را به مجلس عزا تبدیل كرد. یزید پس از ورود اهل بیت پیامبر (علیهم السلام)، سر امام حسین را در طشتى در مقابل نهاد و لب و دندان آن حضرت را به چوب بست و اشعارى را، كه نشانگر مستى او در رضایت از انتقام كشته گان بدر و احد بود، بر زبان راند. مردى از اهل بیت، كه اتفاقاً از اصحاب پیامبر بود، تاب نیاورد و خطاب به یزید گفت: «آیا با نى بر لب و دندان حسین مى زنى؟ تو همانا چوبت را بر جایى مى زنى كه من خود دیدم پیامبر آن را مى بوسید. اى یزید! تو در روز قیامت محشور خواهى شد و ابن زیاد شفیعت خواهد بود و این سر مبارك در روز قیامت از راه مى رسد در حالى كه محمد (صلّى الله علیه وآله) او را شفاعت مى كند...»³

عزادارى خاندان یزید

یزید كه پس از ارتكاب جنابت كربلا همچنان بر تداوم خط جاهلى و ستم بیشتر اصرار می ورزید و با بازماندگان عاشورا با كمال پستى و دنائت رفتار مى كرد، سرانجام در اثر فعالیت هاى تبلیغى حضرت زینب و امام زین العابدین(علیهما السلام) و تنفر روزافزون مردم، چهره نادم به خود گرفت و اجازه داد تا اطرافیان قدرى آزادى بیان یافته، احساسات خود را ابراز دارند كه از جمله آنان، گریه و سوگوارى حرمسراى یزید است: «هنگامى كه اهل بیت وارد منزل یزید شدند، هیچ زن و دخترى از خاندان یزید باقى نماند مگر آنكه نزد اهل بیت آمدند و به سوگوارى پرداختند.»⁴

شاعران و سروده هاى عاشورایى

با همه سوگوارى هاى اولیه كه عمدتاً با حضور اهل بیت امام حسین (علیه السلام) و یا با مشاهده سر بریده آن حضرت انجام مى گرفت، یادكرد عاشورا و عزادارى آن حضرت پس از حوادث مرتبط با عاشورا و بازگشت اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) به مدینه از طریق شعر و سوگ سروده هاى شاعران، از جمله شعراى شناخته شده یا گمنام، ادامه یافت.

از كسانى كه پس از ورود اهل بیت (علیهم السلام) به شام تحت تأثیر مظلومیت شهداى كربلا، به ویژه امام حسین (علیه السلام)، قرار گرفت، خالد بن معدان است كه از جمله بزرگان تابعان در نزد اهل سنت به شمار مى رود. وى به محض مشاهده كاروان حسین در شام، كه پیشاپیش اسیران، سرهاى بریده، بخصوص سر مبارك امام حسین (علیه السلام) حركت داده مى شدند، به شدت سوگناك گردید، به گونه اى كه از شدّت اندوه مدت یك ماه از مردم كناره گیرى كرد و در حیرت و ماتم فرو رفت.

سلیمان بن قتة، یكى از افراد بنى تمیم كه پس از عمرى در اعتقاد به تسنن، به بنى هاشم و تشیع گروید، پس از حادثه عاشورا، سه بار به كربلا آمد و با مشاهده اوضاع كربلا پس از شهادت امام حسین و یارانش و دیدن صحنه هاى مختلف جنایت هواداران یزید و فداكارى و جانفشانى یاران امام حسین (علیه السلام)، اشعار زیر را در مرثیه سیدالشهدا سرود:

پس از ندامت یزید و مجبور شدن وى به بازگرداندن اهل بیت (علیهم السلام) به مدینه، مجالس متعدد روضه خوانى و عزادارى در شام و در مسیر شام به كربلا و مدینه و سپس هنگام ورود آنان به مدینه برگزار شد. این مجالس هرچند به طور عمده از سوى بازماندگان قربانیان عاشورا و شیعیان برپا مى گردید، اما در آن ها شمارى از اهل سنت شركت مى نمودند و براى خاندان پیامبر، به ویژه فرزندان آن حضرت، سراشك غم مى ریختند.

پی نوشت ها:

(1) - تاریخ الطبرى، ابوجعفر محمدبن جریر طبرى، ج 5، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، بیروت، درالتراث، ص 456 / ص 455.

(2) - تاریخ الطبرى، ابوجعفر محمدبن جریر طبرى، ج 5، تحقیق ابوالفضل ابراهیم، بیروت، درالتراث، ص 456 / ص 455.

(3) - همان، ص 465 و 464 / العقد الفرید، ج 4، ص 358.

(4) - همان، ص 465 و 464 / العقد الفرید، ج 4، ص 358.

(5) - ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبین، قم، منشورات الشریف الرضى، 1416، ص 12.

منبع: عزادارى امام حسین علیه السلام در میان اهل سنّت، عبدالمجید ناصرى