احیای امر دین از نگاه امام رضا(ع)

در نوشتار زیر تفاوت میان اقامه دین و دین داری و به عبارت دیگر مفهوم احیای امر دین از دیدگاه امام رضا(ع) تبیین و تشریح شده و تأكید گردیده كه دین بی ولایت و نظام ولایی هیچ نقش و تأثیری در رهایی انسان از آتش دوزخ نخواهد داشت. با هم آن را می خوانیم.

مفهوم امردین

بی گمان یكی از مسئولیت ها و وظایف مؤمنان، زنده نگه داشت امر دین است. امر دین به معنای مجموعه ای از آموزه های اجتماعی دین است. اگر دین به معنا و مفهوم مجموعه ای از گزاره های معرفتی و دستوری برای شناخت موقعیت خود در هستی و كوتاه ترین و آسان ترین راه رسیدن به كمال مطلق، مجموعه ای كه مرتبط با امور اجتماعی و هنجاری جامعه است امر دین است در دین همواره سخن از دو وظیفه مختلف ولی در راستای یك دیگر است. بخشی كه انسان را با خود و خدا و هستی آشنا می سازد و برانسان است كه با شناخت خود و خدا و هستی اعمال و رفتاری را انجام دهد كه وی را به كمال برساند و تزكیه نفس و تكامل شخصیتی بیابد و بخشی دیگر كه به عنوان اقامه دین از آن تعبیر می شود.

بسیاری از اوقات درباره قیام حضرت ابی عبدالله شنیده شده كه آن حضرت برای اقامه دین و احیای سیره جدش و نیز اقامه نماز و زكات و امر به معروف و نهی از منكر قیام كرد. پرسش این است كه اقامه دین و یا نماز چه تفاوتی با نمازگزاری دارد؟ مگر نه این است كه در زمان معاویه و حتی یزید مردم به مساجد می رفتند و نماز را اقامه می كردند و نمازهای جماعت، پرجمعیت و انبوه برگزار می شد؟ پس چرا آن حضرت قیام خویش را به اقامه نماز و یا زكات مرتبط می سازد؟ مگر نه این است كه در همه زمان های عصر نخستین اسلام در مدینه زكات و نماز بوده است ولی چه شد كه امام این گونه دعوت خویش را توجیه می كند و به آن دلیل و مشروعیت می بخشد.

به نظر می رسد كه ریشه این تفاوت نگرش و زاویه دید را می بایست در تلقی هر یك از دو گروه مقابل، جست وجو كرد. آن چه آن حضرت را وا می دارد كه قیام كند و حتی برای اقامه آن دست به شمشیر برد و خون خویش و اقوام و خویشان را در راه آن بریزد تفاوتی است كه در نوع تحلیل و برداشت از واژه اقامه و نیز مسئله امر دین وجود دارد.

در حال حاضر در بسیاری از كشورهای اسلامی نمازهای انبوه و پرجمعیتی برگزارمی شود و مردم بسیاری زكات خویش را پرداخت می كنند و حتی در اجرای آن ذره ای كوتاه نیامده و عقب نشینی نمی كنند ولی با این همه در تحلیل شیعیان مردم همان كشور متهم به عدم اقامه امر زكات و نماز می شوند؟

پرسش این است كه مراد از اقامه و یا امر چیست؟ چه تفاوتی میان نمازگزاری و دادن زكات با اقامه نماز و یا زكات و یا هر امر دیگری است؟

نگرش شیعی به امر دین

به نظر می رسد كه در تحلیل و تبیین شیعی تفاوت ماهوی میان نمازگزاری و اقامه نماز و یا زكات دادن با اقامه آن و یا حتی دین داری و یا اقامه دین وجود دارد. در تحلیل شیعی اقامه دین و یا نماز و یا امر به معروف و نهی از منكر به معنای آن است كه مردم برای اهداف واقعی آن قیام كنند و همه اعمال و رفتارهای خویش را براساس آن سامان دهند. در یكی از آیات قرآنی درباره رهبانیتی كه مسیحیان در سده سوم و چهارم بدعت گذاشته بودند و به غارها می رفتند تا دور از شاهان ستمگر، در انتظار منجی موعود و پیامبر آخر زمان كه حضرت عیسی(ع) مژده آمدنش را داده بود به عبادت و پرستش خداوند بگذرانند، این مطلب آمده است كه ایشان در این كار خویش نتوانستند چنان كه با خود عهد و پیمان بسته بودند عمل كنند؛ زیرا آنان زمانی كه پیامبر(ص) ظهور كرد برخلاف انتظار به ایشان ایمان نیاوردند و حتی از در مخالفت با او وارد شدند. این جاست كه قرآن ایشان را نكوهش می كند كه برخلاف اصول و مبانی و اهداف خویش عمل كردند و به اصول رهبانیت در این بخش نیز وفادار نماندند.

ولایت، ستون اساسی دین

این بدان معناست كه آنان هدف خویش را فراموش كرده و برخلاف آن اقدام كردند. دین نیز این گونه است. هدف از دین چنان كه قرآن بیان می كند ایجاد نظام ولایی در نظام اجتماعی جامعه ای است كه از آن به امت نمونه یاد می كند. هدف این است كه نظام ولایی ایجاد شود و مردم در آن جامعه بتوانند با مدیریت انسان كامل و معصوم به كمال لایق و شایسته خویش دست یابند. از این رو در آیات سوره مائده چندین بار به این مسئله اشاره می كند كه نظام ولایی تا چه اندازه مهم و از جایگاه اصلی و بنیادین برخوردار می باشد. از این رو قرآن به پیامبر هشدار می دهد كه اگر ابلاغ حكم ولی الله اعظم را به مردم نرساند و برای نظام ولایی، مدیر و مدبری پس از خویش معرفی نكند در حقیقت دین ناقص مانده و ابلاغ رسالت به تمام انجام نشده است. براین اساس زمانی كه ولایت امیر مؤمنان(ع) در روز غدیر خم بیان می شود خداوند آن را روز اكمال دین و اتمام نعمت عظمای الهی برمی شمارد.

بنابراین هدف از دین، تحقق نظام ولایی در امت و جامعه انسانی است كه اگر این امر فراموش شود در حقیقت دین، ناقص و عملی نارساست. بر این اساس است كه گفته شده هر عملی در صورتی مقبول درگاه خداوندی است كه براساس نظام ولایی و مقبولیت ذات باری تعالی انجام شود و اگر شخصی، ولایت نظام ولایی را نپذیرد در حقیقت تمام اعمال و رفتار صالح او باطل و بی ارزش است. از این رو گفته شده ستون اساسی دین و بنیاد آن، ولایت و پذیرش آن است.

بنابراین لازمه اقامه دین و یا هر امر دیگر آن است كه براساس نظام ولایی انجام شود. و اگر بهترین اعمال و بزرگ ترین اجتماعات برای نماز انجام شود ولی نظام ولایت در نماز مورد توجه نباشد در حقیقت دین اقامه نشده و تنها شكل و صورت نماز انجام شده است. در حقیقت این ولایت است كه به نماز و هر عمل عبادی دیگر معنا و مفهوم می بخشد.

امر در كاربردهای قرآنی هرگاه مرتبط با اعمال مردم باشد به معنا و مفهوم امور اجتماعی و سیاسی است. از این رو سخن از اولوالامر به معنای صاحبان امور اجتماعی مردم است. اینان اشخاصی هستند كه امور اجتماعی و سیاسی مردم و جامعه را مدیریت می كنند. بنابراین اقامه امر به معنای آن است كه شخص براساس نظام ولایی، امور اجتماعی و سیاسی مردم را مدیریت كند.

قیام امام حسین(ع) برای اقامه امر دین یعنی همان نظام ولایی و برپایی آن بود. اگر در روایات به اموری چون اقامه نماز و زكات و امر به معروف و نهی از منكر اشاره شده در حقیقت به نمونه هایی از مصادیق امر دین اشاره شده است. زمانی كه امام معصوم و كامل مرتبط با نظام ولایی، نمازی را اقامه می كند یعنی آن را بر پایه نظام ولایی به سمت و سوی كمالی آن كه اهداف اصلی دین است رهنمون می سازد.

در روایتی از امام رضا(ع) آمده است كه مردم را دعوت كنید تا امر ائمه را احیا و زنده نگه دارند. در حقیقت از وظایف مردم و شیعیان این دانسته شده كه حقیقت دین را كه نظام ولایی است احیا و زنده نگه دارند.

آن حضرت(ع) در روایت سلسله الذهب به این مسئله به گونه ای دیگر اشاره می كند. روایت سلسله الذهب به این معناست كه همه زنجیره روات حدیث كه از خدا نقل می شود انسان معصوم و كاملی می باشند. در این سلسله كه امام رضا(ع) آن را نقل می كند وی از پدر خویش از پدران خویش تا رسول الله و رسول الله از جبرئیل و جبرئیل از خدا نقل می كند كه خداوند فرمود: لااله الاالله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی. همه كسانی كه با وی همراه بودند از دولتمردان جاسوس مامون و دوست داران امامت و ولایت و نویسندگان روایت، براین نكته آگاهی یافتند. تا این جا حدیث، هیچ تفاوتی با دیگر مبانی دینی كه مامون آن را تبلیغ و اهل سنت بدان عمل می كردند ندارد. تا این جا همین مسئله مطرح است كه نمازی به پا می شود و زكاتی داده می شود و این لااله الا الله نیز دژی است كه هركسی می تواند با ایمان بدان وارد آن شود و از عذاب الهی ایمن شود؛ این مسئله همانند نماز خواندن و زكات دادن ارتباطی با ولایت و نظام ولایی ندارد و مشكلی را برای بی ولایت مداران ایجاد نمی كند.

پذیرش نظام ولایی، شرط نجات

ولی امام در ادامه حدیث مسئله ای را مطرح می سازد تا تفاوت میان دین كامل و دین ناقص آشكار شود و بحران مشروعیت دولت طاغوتی مامون را همانند بطلان دولت یزید آشكار نماید. این گونه است كه تفاوت نظام ولایی و اقامه امر دین با دین داری معمولی و ناقص آشكار می شود.

زمانی كه همه آرام گرفتند و تصور كردند كه دین داری به این سادگی است بنابراین دین در سایه طاغوت و دولت باطل تفاوتی با دیدن در نظام ولایی ندارد و بود و نبود امام و انسان كامل، اثری در بهشت و دوزخ رفتن انسان ها ندارد ناگهان آن حضرت(ع) سر از كجاوه بیرون می آورد و خورشید حقیقت «امرنا» و اقامه دین را تبیین و روشن می سازد. آن حضرت(ع) می افزاید: اما بشرط ها و شروطها و انا من شروطها؛ اما این كه گفته شد لااله الا الله دژی است كه هر كه در آن درآید ایمن از عذاب دوزخ شود زمانی است كه به شرط و شروط آن عمل كرده باشد و یكی از مهمترین شروط آن درحال حاضر ولی الله اعظم است كه مصداق كنونی و امروزی آن من هستم. به این معنا كه هرعملی زمانی مشروعیت و كمال می یابد و می تواند تاثیرگذار باشد كه با امر ما اهل بیت ارتباط پیدا كند. بنابراین اگر كسی بخواهد نجات یابد ناچار می بایست نظام ولایی را بپذیرد وگرنه امید بهشت و رهایی از دوزخ را نمی بایست داشته باشد.

این مسئله موجب شد تا نقش اكمال دین و تاثیر آن در عملكرد دین داران آشكار شود. حضرت رضا(ع) به خوبی به همان مسئله اشاره می كند كه خداوند در سوره مائده به عنوان اكمال دین از آن یاد می كند. در حقیقت اگر تمام دین، ایمان به توحید باشد این توحید زمانی معنا و مفهوم می یابد كه در نظام ولایی قرار گیرد. دین بی ولایت دین نیست و هیچ تاثیر و اثری برای رهایی انسان ندارد. از این رو گفته اند كه میان نمازگزاردن و اقامه نماز و میان دین داری و اقامه دین تفاوت ماهوی است.

ضرورت احیای نظام ولایی

حضرت رضا(ع) از شیعیان خویش می خواهد كه امر ما را احیا و زنده كنید. این همان سخن پدر بزرگوار ایشان است كه وقتی از وی خواسته شد كه محدوده فدك را بگوید تا هارون آن را به ایشان بازگرداند فرمودند نمی تواند آن را مشخص كند؛ زیرا هارون حاضر به دادن فدك با محدوده واقعی آن نیست و هنگامی كه با پافشاری هارون آن حضرت محدوده فدك را گفت همان مرزهای دولت هارونی از بلخ تا آفریقا از سند تا مدیترانه و از فارس و مراكش و همه ممالك اسلامی آن زمان بود. این بدان معنا بود كه فدك، زمین خاص نیست، بلكه مكتب است كه همان نظام ولایی است و اگر كسی می خواهد امر ایشان را بازگرداند می بایست همه آن چه را غصب كرده اند بازگرداند. احیا و زنده نگه داشتی كه آن حضرت به شیعیان بیان می كند همان زنده نگه داشتن نظام ولایی است كه كمال دین آن است و همه امامان(ع) به اشكال مختلف برای زنده نگه داشتن: آن كوشیدند، گاه با جنگ و گاه دیگر با صلح و گاه دیگر با دعا و ادعیه ها و زمانی دیگر با آموزش و تعلیم و تربیت. بنابراین اگر بخواهیم اقامه دین داشته باشیم و یا اقامه امر الهی را به طور كامل انجام دهیم می بایست نظام ولایی را ملاك و معیار عمل خویش قرار دهیم كه پذیرش و مقبولیت دین و اعمال دینی به پذیرش ولایت است و بس.

منبع:  آستان قدس رضوی

تنظیم برای تبیان: سمانه دولت آبادی