سرآغاز مکتب سینمایی شیعه

گفتگوی تبیان با محمود مطهری نیا درباره تصویر مهدویت در ملک سلیمان

گروه سینما و تلویزیون تبیان : قریب 12 سال همکاری با تحریریه ماهنامه موعود و انجام بیش از 100مصاحبه تخصصی با مشاهیر مهدوی سطح کشور و تعدادی از دانشمندان و مشاهیر آلمانی، بوسنیایی، هندی و... اهم فعالیتهای محمود مطهری نیا را در سالهای گذشته تشکیل می دهد. از وی کتب و مقالات متعددی در حوزه های مهدویت ،تاریخ صدر اسلام و اخلاق اسلامی منتشر شده که کتاب شش ماه پایانی یکی از مشهورترین آثار اوست. وی هم اکنون مدیریت گروه مطالعات راهبردی مهدویت پژوهشگاه فرهنگ،هنر و ارتباطات وزارت ارشاد را عهده دار است. گفتگوی تبیان را با مطهری نیا پیرامون ملک سلیمان می خوانید.

• ضرورت پرداختن به داستانهای انبیای بنی اسرائیل چیست؟

این ضرورت از چند منظر قابل مطالعه است: اولاً حجم قابل توجهی از آیات قرآن به تاریخ، حوادث و ویژگیهای قوم بنی اسرائیل اختصاص یافته که این خود گویای اهمیت پرداختن به موضوع تاریخ بنی اسرائیل است.

ثانیاً روایات متعدد و معتبری داریم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت علیهم السلام مکرراً تاکید فرموده‌اند هر آنچه در اقوام پیشین و به خصوص تاریخ بنی اسرائیل اتفاق افتاده جزء به جزء دقیقاً در جامعه اسلامی هم اتفاق می‌افتد از نگاه مدیریت کلان و حتی خود جامعه این موضوع بسیار مهم و کار گشاست البته اگر دقت کنیم و آن را سرمنشا برنامه ریزیهای خود قرار دهیم.

دلیل بعدی هم با توجه به جایگاه ویژه قوم یهود در دنیای معاصر و به خصوص در عرصه سینما می‌توان عرصه فیلمسازی در حوزه تاریخ انبیای بنی اسرائیل را میدان نبردی جدی در فضای جنگ نرم بدانیم که با در نظر گرفتن پشتوانه قرآنی و روایی که در دستان ماست در این جنگ اگر بتوانیم محصولات خوب و ارزشمندی ارائه کنیم بی شک پیروز میدان خواهیم بود.

• فیلم ملک سلیمان نبی را در این راستا چطور ارزیابی می‌کنید؟

این فیلم از جهات مختلف قابل مطالعه است. حضرت سلیمان، در میان مجموعه انبیای بنی اسرائیل گمان می‌کنم انتخاب خیلی خوب و به جایی بوده، چه از جهت جایگاهی که در آیات و روایات اسلامی دارد چه از جهت تهمت‌ها و افتراهایی که به این پیامبر بزرگ خدا در ادبیات یهودی یافت می‌شود سلیمان یهودیان نعوذ بالله پیامبری هوسباز است که هفتصد زن دائم دارد و با سیصد زن به طور موقت در ارتباط است و ملکه سبا یکی از این هزاران زن در کابین سلیمان است حال آنکه اصلا در قرآن چنین تصویری از این مرد خدا نمی‌بیند.

بسته به اینکه شما کارهای مشابه را داخلی بدانید یا خارجی نتیجه مقایسه متفاوت می شود.در مقایسه با سینمای دینی مربوط به انبیا در هالیود چند نکته حائز اهمیت است:

اولا همان طور که عرض کردم تولید این دست آثار نوعی تهاجم فرهنگی اسلامی به کیان صهیونیستی جهان غرب است که می تواند  نتایج و موفقیتهای غیر قابل تصوری را به دنبال بیاورد.

ثانیا به عنوان یک بیننده معمولی و عوام احساس می‌کنم این کار از حیث هنری در حدی است که می تواند با آثار مشابه هالیوودی رقابت کند. جالب است بدانید برخی کشورهای خارجی پیشنهاد داده بودند این اثر با توجه به قابلیت‌های فوق العاده هنری که دارد بهتر است به نام کشوری غیر از ایران ارائه شود تا به بهانه تحریم‌ها و دیگر مشکلات با ایران فیلم بازار جهانی خود را از دست ندهد.

*تولید این فیلم در تبلیغ اندیشه تشیع چه اهمیتی دارد؟

مهمترین مطلبی که درباره فیلم ملک سلیمان جلب توجه می‌کند و شاخص شناسایی آن می‌تواند به شمار آید حرکت به سمت «مکتب سینمایی شیعه» چه در عرصه پژوهش و چه در عرصه تولید و تصویر است.

از زمانی که پس از پیروزی انقلاب و تقریبا در دهه هفتاد سینما و تلویزیون ما متوجه قابلیت‌های تاریخی انبیا برای داستان پردازی و تصویر سازی شد عموماً مبتنی و متکی بر مبنای نگاه مورخان بوده و کمتر متوجه آیات و روایات بودند.

مریم مقدس و یوسف پیامبر علیهما السلام دو مجموعه بودند که به سمت قرآنی شدن پیش رفته بودند ولی باز هم چارچوب از آثار تاریخی گرفته شده بود و لا به لای مطالب به تناسب آیات و روایات گنجانده شده بود. البته شما گاه آیه قرآنی مربوط به حضرت یعقوب را از زبان زلیخا می‌شنیدید.

چیزی که در ملک سلیمان بیش و پیش از هر چیز دیگری جلب توجه می‌کند این است که مشخص است فیلمنامه بر اساس ساختاری غیر تاریخی نگارش یافته است. آنچه از ظاهر فیلم برداشت می‌شود این است که بر اساس فضای کلی قرآن چارچوب فیلم تعریف شده و سپس آیات، روایات به عنوان مکمل و برای پر کردن جاهای خالی پازل مورد استفاده قرار گرفته است طبیعتاً وقتی فضای کلی پازل اثر ما را قرآن ترسیم کند مطالب محدود مشخصی می‌تواند در این پازل قرار گیرد و خودبخود بسیاری از روایات اسرائیلیات و نیز گزارش‌ها غلط توراتی کنار می‌روند و یا جاهای خالی پازل مانند تفسیر آیه مربوط به جسد روی تخت سلیمان به خوبی و با درایت پر می‌شوند.

ملک سلیمان را می‌‌توان سرآغازی برای حرکت به سمت مکتب و پژوهش سینمای شیعه دانست که در این مکتب شما ابتدا چارچوب را از قرآن گرفته و سپس با استفاده از تعقل و تخیل هنرمند و نیز عقل نیت مبتنی بر هدایت به خلق اثر می‌پردازد.

نکته بعدی که در فیلم ملک سلیمان خیلی جلب نظر می‌کند این است که شما حکومت سلیمانی را جزئی از پازل کلی جریان هدایت الهی می‌بینید که به خوبی هم از ابتدای این سیر سخن به میان می‌آید هم خاتمه‌اش که ظهور امام عصر علیه السلام است. شما تصویر مهدویت را اگر مجموعه یوسف پیامبر علیه السلام حذف کنید اتفاقی نمی‌افتد گویا نوعی عرض ارادت دست اندرکاران مجموعه نسبت به حضرت مهدی علیه السلام است که چندان به فضای کلی تاریخی ربطی ندارد اما در ملک سلیمان که صحبت از آخرالزمان و مهدویت به میان می‌آید بیننده احساس نمی‌کند که مطلب تحمیلی و نامربوط است.

 نکته ممتازی که ملک سلیمان دارد این است که سراغ مقطعی از زندگی حضرت سلیمان می‌رود که کاملاً با آخرالزمان نسبت پیدا می‌کند. دوره حضرت سلیمان از دو جهت به طور جدی با مهدویت و آخرالزمان نسبت پیدا می‌کند یکی فتنه‌ها و دیگری حکومت بزرگ جهانی.

در این بخش از مطلب به خوبی هم فتنه‌ها و منشا آن تصویر شده هم تقوا واطاعت از ولی، رهبر و امام جامعه را به عنوان دو بال پرواز سالم در عصر فتنه‌ها نشان داده شده است. به عبارت دیگر اگر مخاطب پیام فیلم را به خوبی دریافت کرده باشد می‌داند برای رهایی از فتنه‌ها خود را باید به این دو بال تقوا و اطاعت(ولایت پذیری) مجهز کند والا از فتنه‌ها آسیب خواهد پذیرفت. جالب اینجاست که بینندگان به قدری با این فیلم همزاد پنداری می‌کنند به دنبال تطبیق شخصیت‌های فیلم مشهور کشور می‌پردازند که این یکی دیگر از موفقیت‌های این مجموعه در نحوه ارائه مفاهیم قرآنی به شمار می‌آید.

همان طور که عرض کردم این فیلم سرآغاز یک حرکت بزرگ و کلیدی است پس نمی‌تواند کامل باشد ولی اشکال و انتقاد به معنای عیب را چندان وارد نمی‌دانم چون حقیقتا فیلم اصیل و مستندی است برخی از نقدها چنان از در انصاف خارج شده‌اند که واقعاً نمی‌دانم در مقابل صحبت‌های این عزیزان باید خندید یا گریه کرد؟ اگر اجازه بدهید مصداقهایش را عرض نکنم.

البته هرچند در ملک سلیمان شما حسن فعلی را به خوبی می‌توانید ببینید ولی درباره حسن فاعلی در برخی جنبه ها مانند موسیقی فیلم را نمی توانید به این قاطعیت اظهر نظر کنید؛ یعنی طبیعتا اگر مثلا موسیقی کار را کسانی انجام دهند که با نگاه اسلامی و قرآنی به سلیمان نبی می‌نگرند ما باید توقع اثرگذاری بیشتری را داشته باشیم حال اگر موسیقی سازان داخلی توان ساخت موسیقی جهانی را ندارند باید خود را ارتقا دهند تا زیبایی یک اثر اصیل اسلامی قرآنی شیعی با چنین نقص‌هایی مخدوش نشود. البته این را بنده نقص می‌دانم نه عیب.

سید رضا جعفری پورزارع

گروه سینما و تلویزیون تبیان