پرواز واژگان در آسمان مقصد یکی از مهمترین بحثهای ادبیات در روزهای کنونی «ترجمه شعر» است. ترجمه شعر البته دغدغه هر زمانی بوده و هست. چه بسا تکشعرهایی که امروز توسط نسل پرقدرت جوان سروده میشوند، قابلیتهای ترجمه به زبانهای زنده دنیا را دارند اما وجود مترجم چیرهدستی که بتواند حس و حال و وضعیت کلامی و بیانی شاعر را به زبانی دیگر درآورد خود نوعی مشکل اساسی ادبیات کنونی ماست. همین مسئله در برگردان اشعار خوب روز جهان به زبان فارسی هم صدق دارد و ترجمه شعر یکی از دغدغههای کنونی ادبیات ما به شمار میرود.
«ساوری» مسئله غیرممکن بودن ترجمه اشعار را چنین مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد.
او شعر را هنر به کارگیری لغات به نحوی که بتواند صحنه یا ایدهای را در ذهن مجسم کند تعریف و اضافه کرده است همانگونه که نقاش با به کاربردن رنگها، منظره یا ایدهای را در ذهن بینندگان مجسم میسازد، شاعر نیز با لغات و عبارتها، افکار و صحنههای بدیعی را در ذهن خوانندگان ترسیم میکند. شعر به اشیا و صحنهها جان میدهد و خاطره آنها را برای خواننده جاوید نگاه میدارد.
ظرافتهایی که در شعر به کار میرود گاهی به گونهای است که غیر از شاعر، دیگران از درک آن عاجزند.
به گفته وی توانایی خلق اشعار ادبی که سرشار از احساسات و همراه با ظرافتهای ادبی است در اختیار عدهای محدود در کشورهای مختلف است؛ اما آیا یک شاعر آلمانی، یونانی یا انگلیسی وقتی از منبع معینی الهام میگیرند، عکسالعمل همه آنها یکسان است؟ و یا منتقل کردن آن الهامات به صورت متون شعری به شکل واحدی خواهد بود؟ مسلماً جواب این سؤالها منفی است.
ظرافتهایی که در شعر به کار میرود گاهی به گونهای است که غیر از شاعر، دیگران از درک آن عاجزند.
از همین روست که برگردان متون شعری از زبانی به زبان دیگر، به طور کامل، امری غیرممکن شناخته شده است.
در مورد ترجمه کتابهای کلاسیک و ترجمه متون شعری بحث این است که به دلیل ویژگیهایی که این گونه کتابها و متون شعری دارند ترجمه دقیق و کامل آنها ناممکن است ولی در عین حال تا آنجا که ممکن است بایستی این گونه کتابها و اشعار ترجمه شود.
در این مورد نیز مسئله خوانندگان آثار ترجمه شده پیش میآید. بایستی دانست که خوانندگان مختلف با چه درجه از تحصیلات و به چه منظوری علاقه به خواندن این آثار دارند.
اگر این آثار ترجمه نشود، عده زیادی از علاقهمندان به آثار کلاسیک و متون شعری هیچگاه نمیتوانند به متون اصلی پی ببرند.
زبانشناسان و عده دیگر عمدتاً بر این باورند که ترجمه نمیتواند کامل و عیناً مطابق متن اصلی باشد ولی برخی هم غیرممکن بودن ترجمه کامل را در مورد متون شعری قبول دارند اما در مورد انواع دیگر متون، چنین نظری را مردود میدانند.
بحث ترجمه شعر این روزها میتواند همچون یک سوژه ژورنالیستی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد اما پیش از این بسیاری از متون کلاسیک ادب فارسی توانستهاند با مخاطبان جهانی ارتباط برقرار کنند؛ ترجمه ادوارد فیتز جرالد از خیام، گوته از حافظ و ... شهرت جهانی دارند.
همچنین ترجمه نادری که از مثنوی معنوی در چند سال اخیر به زبان انگلیسی انجام گرفت، این کتاب را بر صدر پرفروشترین کتابهای امریکای شمالی نشاند.
با این حال ترجمه اشعار روز معاصر ایران نیاز به یک کار مداوم و حرفهای دارد. این حرکت میتواند پلی بین مخاطب امروز و شعر امروزین ایران برقرار کند و در کنار ادبیات کلاسیک و غنی فارسی مطرح شود.
جواب سوال را از این جا(شعر خوب یعنی چه؟) دریابید!
آزاد گلمحمدی
تهیه و تنظیم: مهسا رضایی- ادبیات تبیان