ایتام را دریابید !

اسلام به افرادی كه زمینه‌ی ظلم كردن به آن‌ها زیاد است ، توجه خاصی دارد . یكی از این موارد كه اسلام به آن توجه ویژه دارد ، یتیم است . در قرآن23 بار راجع به یتیم سفارش شده است .

باید توجه کرد که یتیم نوازی فقط این نیست كه به او آب و نان بدهیم ، بلكه نکته ی اساسی احترام و اکرام یتیم است . « كَلاَّ بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْیَتیمَ »¹، « فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ ؛ یتیم را نشكن » ²

در قرآن مجید درباره ایتام آیات متعددی دیده می شود كه در پاره ای از آیات ، بی اعتنایی به یتیمان را علامت كفر و نفاق می شمارد و می فرماید :

«أَرَأَیْتَ الَّذِی یُكَذِّبُ بِالدِّینِ ، فَذلِكَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ ؛ آیا دیدی آن را كه دین و روز قیامت را دروغ می پندارد ، پس او كسی است كه یتیم را از خود می راند .»³

و در جای دیگر می فرماید :

«كَلاَّ بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْیَتِیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْكِینِ ؛ چنان نیست كه شما خیال می كنید بلكه شما یتیمان را گرامی نمی دارید و یكدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی كنید .»⁴

ونیز می فرماید :

«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینَ؛ نیكی(تنها) این نیست كه به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب كنید بلكه نیكوكار كسی است كه به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و كتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه ای كه به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از كارافتادگان وانفاق كند.»⁵

«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی كودك از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود. ⁶

یتیم در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است ; چنان كه مرحوم علامه طباطبایی(رحمة الله) می گوید : « یتیم به كسی گفته می شود كه پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی كه مادرش مرده ، به كار نمی رود. ⁷

قرآن كریم و پیشوایان معصوم- علیهم السلام- امر سرپرستی كودكان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند. و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود .

قرآن كریم می فرماید: «...یَسْـَلُونَكَ عَنِ الْیَتَـمَی قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَیْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُكُمْ... ; از تو درباره یتیمان می پرسند ، بگو: اصلاح كار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.» ⁸

از آیه یاد شده بر می آید كه بهترین محیط برای كودكان یتیم ، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اكرم(ص) جای دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته است. ⁹

در حدیث دیگری فرموده: «در خانه ای كه یتیم باشد، رحمت و بركت الهی در فضای آن خانه حاكم خواهد شد.» و باز می فرمایند: «من و سرپرست یتیم، در بهشت در كنار هم خواهیم بود.»¹⁰

اگر چه امروزه مؤسسات و كانون های یتیم نوازی در نقاط مختلف برقرار است ، ولی چنین مراكزی به خاطر شرایط حاكم بر آنها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی رسد ، چون اگر یتیمی در آغوش خانواده ای ایده آل پرورش یابد ، به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام ، به یتیم ها محبت می كنند . بدیهی است كه یتیم در میان خانواده ای كه او را به فرزند خواندگی قبول كرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید .

حضرت علی (ع) می فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی كه از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بكشد ، خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می گذارد ، یك ثواب برای او می نویسد .»¹¹

امام صادق (ع) فرمود : « من اراد ان یدخله الله عزّوجلَّ فی رحمته و یسكنه جنَّته فلیحسن خلقه ... و لیرحم الیتیم ؛ كسی كه بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد .»¹²

امیرمؤمنان(ع) فرمود: «ما من مؤمن ولا مؤمنة یضع یده علی رأس یتیمٍ ترحّماً الّا كتب الله له بكلّ شعرة مرَّت یده علیها حسنة؛ هر مرد و زن با ایمانی كه از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بكشد خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می گذارد یك ثواب برای او می نویسد .»¹³

هرچه کشت کنی، درو خواهی کرد

امیرالمومنین(ع) فرمود: « أَحْسِنُوا فِی عَقِبِ غَیْرِكُمْ تُحْفَظُوا فِی عَقِبِكُمْ» ¹⁴ اگر شما بچه‌ها و خانواده ی مردم را احترام كردید، خداوند هم كاری می‌كند كه مردم هم به خانواده ی شما احترام بگذارند. اگر كسی بچه‌های مردم را تحقیر كند، خداوند هم صحنه‌ای پیش می‌آورد كه بچه‌های او در تاریخ تحقیر شوند. این وعده را امیرالمومنین داده است .

رسول اکرم(ص) می فرمایند: «برای یتیم چون پدر مهربان باش و بدان که هر چه کشت کنی همان را درو خواهی کرد .»¹⁵

قرآن می‌فرماید: «فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً»¹⁶ به این‌ها از رزق خدا بدهید. با این‌ها همیشه خوب حرف بزنید. گاهی افراد یك مقدار برنج و ... به فقیر می‌دهند اما این‌ها فایده‌ای ندارد. باید نشست و با بچه یتیم صحبت کرد. «قَوْلاً مَعْرُوفاً» تنها مساله‌ی مادیات مهم نیست. ما باید مساله‌ی عاطفی این بچه‌ها را حل كنیم . نباید بگذاریم كه احساس كمبود كنند. گاهی می‌بینیم كه یك فرد پولدار از دنیا می‌رود. مسلماً این بچه كه پدر خود را از دست داده است احتیاجی به پول ندارد. ما باید جای خالی عاطفی پدر را برای او پر كنیم .

قرآن می‌گوید: از یهودی‌ها هم پیمان گرفته بودیم كه به یتیم‌ها احترام بگذارند؛ «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكِینِ؛ و به یاد آورید زمانی را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیكان و یتیمان و بینوایان نیكی كنید .»¹⁷

حضرت موسی و خضر دو پیغمبر بزرگوار بودند. این دو نفر وارد یك منطقه‌ای شدند و نیاز به غذا داشتند. به مردم گفتند: به ما كمی غذا بدهید. این مردم به این دو پیغمبر غذا ندادند. اینها همینطور كه داشتند در روستا راه می‌رفتند، دیدند كه یك دیواری در حال كج شدن است. حضرت خضر گفت: موسی لباس هایت را در بیاور تا بنایی كنیم. گفت: برای این مردم نامرد كه یك تكه نان به ما ندادند، مجانی كارگری كنیم؟ موسی و خضر لباس هایشان را درآوردند و این دیوار را ساختند . موسی در آخر گفت : دلیلت از این كار چه بود؟ گفت: دلیلش این است كه یك مرد خوب از دنیا می‌رود. این مرد دو بچه دارد. او مقداری گنج و پول برای بچه‌های خود در زیر این دیوار پنهان كرده بود. اگر این دیوار می‌افتاد، پول‌ها پیدا می‌شد و بیگانه‌ها پول را می‌بردند و به این بچه‌های یتیم چیزی نمی‌رسید . این ارزش دارد كه ما برای حفظ مال یتیمان بنایی كنیم .

این قصه در سوره كهف آمده است . یعنی حفظ مال یتیم به قدری ارزش دارد كه دو پیغمبر گرسنه مجانی كارگری كنند.

قرآن می‌فرماید: « وَلا تَتَبَدَّلُوا الْخَبیثَ بِالطَّیِّبِ وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِكُمْ »¹⁸ اگر دو نوع برنج است ، یكی برای یتیم است و یكی برای خودمان ، این‌ها را مخلوط نكنیم . « وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِكُمْ » اموال یتیمان را با مال خودتان مخلوط نكنید . مال یتیم را تصاحب نكنید . وقتی دیدید كه مال یتیم رشد كرده است به او برگردانید ؛« وَ ابْتَلُوا الْیَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً »¹⁹

«وَ ابْتَلُوا الْیَتامى» یتیم را آزمایش كنید. «فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً » اگر دیدید رشد اقتصادی دارد «فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ » اموالش را به او برگردان .

قرآن می‌فرماید: اگر كسی مال یتیم را بخورد «وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدیداً »²⁰ بداند که شکم خود را از آتش پر کرده و دیر یا زود مال او و فرزندانش خورده می شود .

پی نوشت ها :

1- فجر / 17

2- ضحی / 8

3- ماعون / 1 و 2

4- فجر / 17 و 18

5- بقره / 177

6- مفردات الفاظ القرآن / راغب اصفهانى / ص 575 ، لغت نامه دهخدا / على اكبر دهخدا / ص 137

7- المیزان فى تفسیر القرآن / علامه سیدمحمد حسین طباطبایى / ج 1 / ص 219

8- بقره/ 220

9- مشكاه الانوار / ابى الفضل على الطبرسى / ص 291

10- تفسیر ابن كثیر / ابن كثیر / ج 4 / ص 544

11- ثواب الاعمال / ص237

12- امالی صدوق / صفحه 318 /  حدیث 15

13- ثواب الاعمال / صفحه 237

14- نهج البلاغه / حکمت 264

15- بحار / ج 77 / ص 171

16- نساء / 8

17- بقره / 83

18- نساء / 2

19- همان / 6

20- همان / 9