مستحبی برای دفع بلا

نگاهی به فضیلت و احکام قربانی در کلام فقهاء

بسم الله الرحمن الرحیم

به قربانی که در «حج» ماه ذی الحجه قربانی میشود، «هَدْی» گفته میشود. (1) و به حیوانی که در روز عید قربان، حجّاج در مِنی و سایر مسلمانان در شهرها و روستاها قربانی میکنند، «اُضحیّة» گفته میشود که جمع آن «اَضاحی» است و به روز عید قربان «عید الأضحی» میگویند. (2)

تمسک به قربانی برای دفع بلا

در کلام و سیرهی بزرگان، میتوان نمونههایی را یافت که برای دفع بلا به سنّت «قربانی» تمسّک جستهاند. هرچند در ادامه خواهیم دید که قربانی روز عید قربان، به طور ویژهای مورد تأکید واقع شده است؛ اما در سیره علما میبینیم که در سایر ایام نیز این سنّت را اجرا میکردهاند.

1. در استفتائی از آیت الله العظمی مکارم شیرازی سؤال شده است که: آیا در حال حاضر و یا به طور کلی قربانی کردن احشام برای مواردی همچون خرید خانه، ماشین و ... در دین مبین اسلام توصیه شده است؟ آیا می توان به جای قربانی مبلغ آن را به نیازمندان یا سازمان بهزیستی و ... هدیه نمود؟

ایشان در پاسخ فرمودهاند: «توصیه خاصّی در این زمینه نیست. هدف انجام کار خیر است و قربانی برای خدا و کمک به محرومان و مؤمنان از این طریق ان شاءالله موجب دفع بلا می شود.»(3)

2. آیت الله مسعودی میگوید: «... دو سه مرتبه در همان بحبوحه نهضت 41 یا 42، آقای بهجت به من فرمودند که شما به آقای خمینی بگویید فردا صبح ساعت فلان دو رأس گوسفند قربانی کند و من میآمدم به امام (ره) اطلاع میدادم، ایشان هم بلا فاصله به من میگفت شما به قصاب (4) بگویید دو رأس گوسفند از طرف ما قربانی کند، بعد پولشان را میدهیم.

بار دیگر نیز آقای بهجت به من پیغام داد که به امام بگویم: سه رأس گوسفند قربانی کند، آقا هم بلافاصله دستور داد سه رأس قربانی کنند.

اینها همه مسائلی بود که بین امام و آیتالله بهجت بود و ما فقط ظواهرش را میدیدیم و از باطنش اطلاع نداشتیم.» (5)

3. شهید صیاد شیرازی، می‌گفت: «آقا (آیت الله بهاءالدینی) در شب‌های عملیات دستور قربانی و صدقات به ما می‌داد و ما می‌دیدیم به واسطه آن صدقات و قربانی چه خطرهای مهمی از كنار گوش ما رد می‌شد كه اگر نیم دقیقه پس و پیش می‌شد، به حیات ما خاتمه می‌داد.» (6)

4. آقای حسین حیدری كاشانی (از شاگردان آیت الله بهاءالدینی): در كوران جنگ تحمیلی بود. شبی خواب دیدم كه بیابان‌های جنوب را آب بسته‌اند و دور آب در محاصره بعثی‌هاست و صیاد تنها ایستاده بود و دشمن در صدد دستگیری ایشان. با وحشت از خواب بیدار شدم. خدمت حضرت آیت الله بهاءالدینی رفتم و خوابم را گفتم و اظهار داشتم: ناراحتم.

ایشان فرمود: «برو یك گوسفند برای سلامتی صیاد قربانی كن.»

رفتم و این كار را كردم. بعد از چند روز آقای صیاد خدمت آقا آمد.

آقا به ایشان فرمود: «فلانی خوابی دیده بود و ناراحت بود برای شما. ما گفتیم گوسفندی برای سلامتی شما قربانی كند.» ایشان اظهار تشكر كرد. (7)

اضحیّه، مستحبی مؤکد در کلام فقهاء امامیه

شهید ثانی (ره) در شرح لمعه میفرماید:

«الاضحیّة» بضمّ الهمزة و كسرها و تشدید الیاء المفتوحة فیهما: و هی ما یُذبَح یوْمَ عید الأضحى تبرّعا و هی مستحبةٌ استحبابا مؤكّدا بل قیل بوجوبها على القادر و رُوی استحباب الاقتراض لها و أنّه دین مَقضیّ فإنْ وجب على المكلف هدیٌ أجزأ عنها (8)

طبق این بیان شهید (ره): اُضحیَّة و اِضحیَّة، حیوانی است که در روز عید قربان، تبرّعا ذبح میشود؛ اضحیّه مستحب مؤکّد است؛ بلکه گفته شده است که بر کسی که توانایی آن را داشته باشد واجب است؛ و روایت شده است که مستحب است برای انجام آن قرض بگیرد واین قرض و بدهی و دینی است که پرداخت خواهد شد؛ [مسأله بعدی این است که] اگر «هَدْی» بر عهده مکلّف باشد، همان کفایت از اضحیّه میکند.

علاوه بر شهید ثانی (ره) برخی دیگر از فقهای امامیه، اضحیه را مستحب مؤکد دانستهاند.

شیخ طوسی (ره) در «الخلاف» میفرماید: «الأضحیة سنة مؤكدة لمن قدر علیها» (9) ایشان در «مبسوط» میگوید: «و الأضاحی جمع أضحیة مثل أمنیة و أمانی و أضحى جمع أضحاة مثل أرطاة و أرطا لضرب من الشجر. فإذا ثبت ذلك فهی سنة مؤكدة» (10)

علامه حلی در «تذکره» میفرماید: «الأضحیة مستحبة و سنة مؤكدة لیست واجبة» (11) ایشان در «منتهی» میفرمایند: « قال علماؤنا الأضحیة سنة مؤكدة و لیس واجبة» (12)

شهید اول در «دروس» میفرماید: «و منها: الأضحیّة، و هی سنّة مؤكّدة» (13)

مقدس اردبیلی در «زبدة البیان» میفرماید: «... و یكون المراد الهدی الواجب، أو یكون وجوب الأضحیّة مخصوصا به صلّى اللّه علیه و آله للإجماع المنقول على الظاهر على عدم وجوبها على أمّته، بل هی سنّة مؤكّدة» (14)

آیت الله العظمی سید عبد الاعلی سبزهواری در «مهذّب الاحکام» میفرماید: «یستحب الأضحیة لكل من تمكن منها مؤكدا، و فی بعض الأخبار أنها واجبة لمن وجد، و أنه یغفر لصاحبها عند أول قطرة تقطره تقطر من دمها» (15)

پی نوشتها:

(1) حسین مروّج، اصطلاحات فقهی، ص571

(2) حسین مروّج، اصطلاحات فقهی، ص50

(3) پایگاه اطلاع رسانی آیت الله العظمی مکارم شیرازی، استفتائات قربانی

(4) آقای فرجی که اکنون نیز در قید حیات هست

(5) پایگاه اطلاع رسانی آیت الله العظمی بهجت

(6) جهان نیوز

(7) همان

(8) الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (ط-القدیمة)، ج‏1، ص198

(9) الخلاف، ج‏6، ص37

(10) المبسوط فی فقه الإمامیة، ج1، ص387

(11) تذكرة الفقهاء (ط-الحدیثة)، ج‏8، ص304، مسألة 635

(12) منتهى المطلب فی تحقیق المذهب (ط-القدیمة)، ص755

(13) الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج‏1، ص447، درس 113، أحكام ذبح الأضحیة

(14) زبدة البیان فی أحكام القرآن، ص89

(15) مهذب الأحكام (للسبزواری)، ج‏14، ص318، فصل فی الأضحیة المندوبة

رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان