پدافند غیر عامل (1)
چكیده:
كشور پهناور ایران در طول تاریخ به دلیل وجود ویژگیهای جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی، طبیعی، و سیاسی به خصوص واقع شدن در منطقه سوق‌الجیشی جنوب غرب آسیا و بهره‌مندی از ذخایر طبیعی همواره در معرض بحرانهای طبیعی و غیرطبیعی زیادی قرار گرفته و به تبع آن خسارات مالی و جانی زیادی نیز از این راه به كشور تحمیل شده است. پدافند غیرعامل جهت مقابله با حوادث غیرطبیعی یا انسان ساخت در تمامی حوزه‌های زندگی بشری قابل تعریف است. یكی از این حوزه‌ها زندگی شهری است كه با توجه به توسعه شهرها و نیاز به مدیریت آنها، مقوله‌ای با عنوان مدیریت شهری در نظام مدیریتی كشور تعریف میشود. در این مقاله سعی گردیده تا با استفاده از تجارب و منابع موجود راهكارها والزامات پدافند غیرعامل در حوزه مدیریت و اداره شهری به اختصار بیان گردد.
1. مقدمه:
انسانها از آغاز آفرینش تاكنون همواره با انواع آسیبها و بلایا دست به گریبان بوده و از این بابت آسیبهای جانی و مالی زیادی به آنها وارد شده است. هیچ جایی از این كره خاكی را نمیتوان نام برد كه از بحرانها و حوادث گوناگون درامان بوده باشد. به همین دلیل جوامع مختلف پیوسته به دنبال كشف و ابداع راه حلهایی بوده و هستند تا بتوانند آسیبهای ناشی از حوادث غیرمترقبه را به گونه‌ای كنترل نموده یا به حداقل رسانند و در واقع حوادث و بحرانها را مدیریت نمایند.
بطور كلی بحرانها به دو دسته تقسیم میشوند:
1 - بحرانهای طبیعی مانند سیل، زلزله، دریالرزه، طوفانهای سهمگین، بهمن، گردباد و... كه طی دو دهه گذشته حوادث طبیعی در سراسر دنیا منجر به مرگ حداقل 3 میلیون نفر شده و 800 میلیون نفر انسان دیگر نیز به نحوی آسیب دیده‌اند.2 - بحرانهای غیرطبیعی یا بحرانهای انسان ساخت مانند جنگ، بحرانهای ناشی از فناوری، بحرانهای سیاسی، انفجار صنایع شیمیایی، آلودگی هوا، آتش سوزیها و... در حوزه حوادث غیرطبیعی مثل جنگها و تهدیدات ضرورت دفاع برای هر كشوری بسیار جدی و مهم است. دفاع شامل دو بخش عمده دفاع عامل و دفاع (پدافند) غیرعامل میشود. در دفاع عامل تمام طرح‌ریزیها و اقدامات دفاعی مستلزم به كارگیری سلاح و تجهیزات جنگی است و در دفاع غیرعامل برنامه‌ها و اقدامات موجب كاهش آسیب پذیریها و افزایش پایداری و خدمات و هوشیاری مردم در مقابل تهدیدات است. بنابراین جهت میل به اهداف پدافند غیرعامل در كشور و بسیج كردن مردم، نقش محل زندگی آنها یعنی شهرها بسیار حائز اهمیت است. لزوم دفاع غیرعامل در شهرها این الزام را در مدیریت شهری پدید میآورد كه شهرداریها با اجرای ضوابط و مقررات، كنترل و هدایت برنامه‌ریزی‌ها و نگاه جامع دفاعی به شهرها در برابر تهدیدات، در پی كاهش آسیب‌پذیری و خسارت جانی و مالی در شهرها باشند.
امام صادق(ع)
سه چیز است كه همه مردم به آنها نیاز دارند. امنیت، عدالت و رفاه
نیاز به امنیت شهرها در برابر تهدیدات از جمله مهمترین نیازهای انسانی و اساسی شهر می باشد. امام صادق(ع) می‌فرماید: سه چیز است كه همه مردم به آنها نیاز دارند. امنیت، عدالت و رفاه. از كلام آن حضرت برمی‌آید كه نیاز به امنیت بالاتر از سایر نیازها است. اگر امنیت را در سه بعد ملی، داخلی و عمومی در نظر بگیریم امنیت ملی بیشتر به مفهوم مصونیت كشور در برابر تهدیدات خارجی و مربوط به نظام دفاعی و دفاع غیرعامل است. كه در این تحقیق به بخش دفاع غیرعامل پرداخته میشود. بنابراین تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سئوال است كه: راه های برقراری امنیت در شهرها توسط پیشینیان چه بوده است؟ تهدیدات جدید علیه شهرها چیست؟ و ملاحظات دفاع غیرعامل در شهر چیست؟
2. پیشینه پدافند غیرعامل در شهرها و كشورهای مختلف با توجه به وجود تهدیدات و حوادث در دورانها و نقاط مختلف دنیا موضوع دفاع از سرزمین همواره مورد توجه پیشینیان بوده است كه شمه ای از آن در ادامه پرداخته میشود.
1. ایران:با نگاهی گذرا به تاسیسات شهری باقیمانده از گذشته و مطالعه مدارك تاریخی و سفرنامه‌های وجود عناصر دفاعی در طرحهای شهری بسیار جدی مطرح بوده و تولید امنیت در برابر تهدید اولین شاخصه تشكیل و شكل‌گیری شهرها بوده است. به برخی از نمونه‌ها به عنوان شاهد اشاره میشود:
1- احداث قلعه شهر یا شهر دژ همانند هگمتانه و ارگ بم.
2- ساخت خندق در اطراف شهر شوش دانیال
3 - حصار و برجها بر فراز كوه رحمت در تخت جمشید
4 - دیوار دفاعی شهر گرگان
5- وجود عناصر دفاعی در ذات طرحهای شهری گذشته مانند دژها، دیوارها، دروازه‌ها، برجها و باروها و...
2. ایران در زمان جنگ تحمیلی هشت ساله:
با بررسی اجمالی در تاریخ دفاع مقدس عوامل و نمونه اقدامات زیر را به عنوان بخشی از اقدامات پدافند غیرعامل در حوزه شهرها در برابر تهدید حملات شهری دشمن بعثی میباشد:
1) احداث پناهگاههای كوچك در منازل مسكونی
2) احداث پناهگاههای عمومی در برخی پاركها و محوطه‌سازی، دانشگاهها و مراكز نظامی.
3) استفاده از زیرزمینهای امن ساختمانهای اداری جهت اسكان مردم
4) انتقال بخشی از جمعیت شهری به نقاط امن‌تر
5) ساخت پناهگاههای سریع الاحداث و پیش ساخته
6) ایجاد سامانه اعلام خطر در برخی مراكز نظامی و عمومی شهر
7) تشكیل تیمهای ویژه در برخی دستگاهها جهت امدادرسانی سریع
اروپا و غرب:
پس از خاتمه جنگ جهانی دوم كه در آن تلفات و ضایعات بسیار زیادی به مردم غیرنظامی تحمیل نمود، اروپاییان را بر آن داشت تا در طرحهای توسعه جدید شهری و یاحتی بازسازی شهرهای مخروبه به پیش بینی عناصر دفاع غیرعامل در طرحهای شهری توجه ویژه داشته و حتی پس ازگذشت سالها بعد از جنگهای جهانی دوم نیز كشورهایی مانند سوئیس در طرحهای توسعه شهری به آن اهتمام می ورزند كه ذیلا به برخی از این موارد اشاره می شود.3. آلمان:
1) تدوین قوانین و مقررات و حمایتهای لازم از دفاع غیرعامل
2) ایجاد شركتهای مختلف تولید پناهگاه پیش ساخته
3) ساخت پناهگاه در محیط مسكونی شهروندان و پناهگاههای عمومی
4) تدوین آمایش استقرار شهرها در عرصه سرزمین با هدف توزیع متوازن شهرهای كوچك و متوسط.
مستحكم كردن مواضع و موشكهای بالستیكی قاره‌پیما و تاسیسات فرماندهی و كنترل مراكز مخابراتی مربوط به آنها
4. سوییس:
1) ایجاد پناهگاههای مجهز برای 90درصد جمعیت موجود در كشور.
2) ایجاد اماكن امن مانند بیمارستان.
3) سازماندهی بسیار قوی و منسجم مردم در شهرها
4) ایجاد مترویی امن در عمق مناسب با كاركرد پناهگاه و زندگی شهری.
5. آمریكا:
1) ایجاد ایستگاههای نظامی مشابه و پراكندگی آنها
2) مستحكم كردن مواضع و موشكهای بالستیكی قاره‌پیما و تاسیسات فرماندهی و كنترل مراكز مخابراتی مربوط به آنها.
3) ساخت چند پناهگاه برای هرموشك و جابجایی مكرر موشكها.
4) ایجاد پناهگاههای سبك و ضد ریزش اتمی.
6. فرانسه:
1) احداث پناهگاههای مقاوم در برابر بارش هسته‌ای
2) تعلیم مردم برای مقابله با خطرات و حفظ جان و اقدامات دفاع غیرعامل
3) احداث دیوار مازینو.
3. كاركرد و ماموریت پدافند غیرعامل:
در پاسخ به این سئوال مهم كه با رعایت الزامات پدافند غیرعامل به چه دستاوردهایی خواهیم رسید می‌توان به كاركردهای عمده و اساسی پدافند غیرعامل در حوزه‌های شهری كه حاصل تجربیات بسیار گرانبهای بشر از ابتدا تا به حال و نتیجه مطالعات و تحقیقات بر استراتژی و دكترین عملیاتی دشمن و مطالعه روی راهكارهای پدافند غیرعاملی میباشد كه مهمترین كاركردهای پدافند غیرعامل شامل موارد زیر به شرح زیر میباشد:
1. كاهش قابلیت و توانایی سامانه‌های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف‌گیری تسلیحات آفندی دشمن.
2. تقلیل آسیب پذیری و كاهش خسارات و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراكز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیرنظامی كشور در برابر تهدیدات و حملات دشمن.
3. حفظ سرمایه‌های كلان ملی كشور.
4. حفظ توان خودی برای ادامه فعالیتها و تداوم عملیات تولید و خدمات رسانی.
5. صرفه‌جویی در هزینه‌های تسلیحاتی و نیروی انسانی.
6. افزایش آستانه مقاومت مردمی و قوای خودی در برابر تهاجمات دشمن
7. بالابردن توان دفاعی كشور.
8. توزیع ثروت، جمعیت و سرمایه‌های ملی در كل فضای سرزمینی كشور از طریق اعمال سیاست تمركززدایی، آمایش سرزمینی و پراكندگی زیرساختهای كلیدی و مراكز حیاتی، حساس و مهم تولیدی.
9. ایجاد آمادگی لازم برای مقابله با دشمن در شرایط تهدیدات نامتقارن.
4. ضرورت پدافند غیرعامل در برابر تهدیدات
جنگ یكی از عناصر پایدار تاریخ بشری است. به طوری كه جامعه‌شناسان آن را به عنوان یك پدیده و واقعیت اجتماعی قلمداد نموده‌اند. بشریت در طول 5 هزار سال تاریخ تمدن خود 14 هزار جنگ را دیده و در این جنگها بیش از 4 میلیارد انسان جان باخته‌اند. گفتنی اینكه در طول چند هزار سال تمدن بشری صرفا 268 سال بدون جنگ و مناقشه بوده است. در طی 45 سال (از سال 1945 تا 1990) در كره زمین فقط 3 هفته بدون جنگ بوده وا كثر این جنگها در كشورهای جهان سوم به وقوع پیوسته است.انجام اقدامات دفاع غیرعامل، در جنگهای نامتقارن امروزی در جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارات ناشی از حملات هوایی، زمینی و دریایی كشور مهاجم، موضوعی بنیادی است كه وسعت و گستره آن تمامی زیرساختها و مراكز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی
در قرن بیستم بیش از 220 جنگ به وقوع پیوسته و بیش از 200 میلیون تلفات انسانی داشته است. میهن اسلامی‌مان طی سالیان گذشته شاهد چهار جنگ مهم (جنگ تحمیلی، جنگ اول خلیج فارس، جنگ افغانستان و جنگ آخر آمریكا و انگلیس علیه عراق) بوده است و وقوع مناقشات و جنگهای دیگری با اهداف ژئوپلتیك، مهار، محاصره و مقابله با انقلاب اسلامی جزو اهداف راهبردی استكبار جهانی میباشد.
تجارب حاصله از جنگهای گذشته خصوصا هشت سال دفاع مقدس، جنگ 43 روزه 1991 متحدین علیه عراق (جنگ اول خلیج‌فارس)، جنگ 11 هفته‌ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی، جنگ اخیر آمریكا و انگلیس علیه عراق موید این نظر است كه كشور مهاجم جهت درهم شكستن اراده ملت و توان اقتصادی نظامی و سیاسی كشور مورد تهاجم با اتخاذ استراتژی انهدام مراكز ثقل توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراكز حیاتی و حساس مینماید. انجام اقدامات دفاع غیرعامل، در جنگهای نامتقارن امروزی در جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارات ناشی از حملات هوایی، زمینی و دریایی كشور مهاجم، موضوعی بنیادی است كه وسعت و گستره آن تمامی زیرساختها و مراكز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی. سیاسی، ارتباطی، مواصلاتی نظیر بنادر، فرودگاهها و پلها، زیرساختهای محصولات كلیدی نظیر پالایشگاهها، نیروگاهها، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، مراكز هدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی كشور را دربرمی‌گیرد تا حدودی كه حفظ امنیت ملی و اقتصادی، شكست ناپذیری در جنگ، به نحو چشم گیری وابسته به برنامه‌ریزی و ساماندهی همه جانبه در موضوع حیاتی دفاع غیرعامل میباشد.
اجتناب ناپذیر بودن وقوع جنگها در طول تاریخ بشری. وقوع حداقل 4 جنگ مهم در حریم مرزهای سرزمین میهن اسلامی در چند ساله اخیر و اهداف راهبردی آمریكا در محاصره، مهار، تضعیف و براندازی جمهوری اسلامی، وجود طیف گسترده تهدیدات بالقوه و بالفعل كانونهای بحران در پیرامون كشور، این پیام را به ما میدهد: "همچنان كه نباید مرعوب تهدیدهای دشمن گردید، از سوی دیگر میبایست با اقدامات و تدابیر موثر دفاعی، خود را آماده مقابله با تهدیدات بالقوه و بالفعل دشمن نمود." و بخش بسیار مهم و حیاتی از این آمادگی در شرایط تهدیدات نامتقارن، اتخاذ راهبردهای دفاعی غیر عامل در جهت خنثی‌سازی و تقلیل و كاهش خسارات احتمالی هوایی دشمن به مراكز ثقل میهن اسلامی و بالا بردن آستانه مقاومت ملی میباشد. شایسته است این رهنمود و سخن حكیمانه امام راحل، را فرا روی خود قرار دهیم كه "در هر شرایطی باید بنیه دفاعی كشور در بهترین وضعیت باشد" مردم در طول سالهای جنگ و مبارزه، ابعاد كینه و قساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس كرده‌اند، باید خطر تهاجم جهانخواران در شیوه‌های مختلف احتمال تجاوز را مجددا از سوی ابرقدرتها و نوكرانشان باید جدی بگیریم.
5. تهدیدات متوجه شهرها
ا. تهدیدات هوایی و موشكی دشمن كه از فاصله دور توسط دشمن صورت میگیرد و از سلاحهای زیر استفاده میشود:سلاحهای متعارف: سلاحهای تخریبی و انفجاری.
سلاحهای غیرمتعارف: سلاحهای شیمیایی - سلاحهای میكروبی - سلاحهای هسته‌ای.
ب. تهاجم زمینی دشمن به شهر كه به منظور تصرف شهر به آن حمله زمینی میشود.
ت. جنگ نرم كه با استفاده از سلاحهای رسانه‌ای و غیرنظامی به دنبال استحاله از درون یك نظام برمی‌آیند.
* نیاز به امنیت شهرها در برابر تهدیدات از جمله مهمترین نیازهای انسانی و اساسی هر شهر است
* تجارب هشت سال دفاع مقدس و حمله رژیم بعثی عراق به شهرهای ایران و حملات رژیم صهیونیستی به لبنان و بمباران‌های عراق و افغانستان توسط آمریكا مصادیق بارزی است كه برای كاهش اثرات حمله دشمن و به منظور افزایش مقاومت ملی باید شهرهایمان در برابر تهدیدات دشمن ایمن باشد
دکتر غلامرضا جلالی فراهانی
رییس سازمان پدافند غیرعامل كشور
