آنجا که عارفان کم می آورند
(قسمت اول)
قسمت دوم را در اینجا مطالعه کنید
علامه طباطبايي (ره) در مورد بخش‌هاي پاياني دعاي عرفه مي‌گويند:
«اين بخش از دعا درخور گفتگوهاي هر فيلسوف و عارفي -از شدت پر محتوايي و ظرافت- نمي‌باشد. بلكه اصلاً اين گفتار را جز از معصومي همچون سيد الشهداء عليه السلام نمي‌توان دانست؛ زيرا اين سخنان به گونه‌اي است كه از شرافت و عظمت معاني مي‌خواهد منفجر شود.» (1)
دعاهاي مختلفي از ائمه عليهم السلام نقل شده و از آن بزرگواران به يادگار مانده است كه در اصطلاح به آنها «دعاهاي ماثوره» مي‌گويند. اما برخي از اين دعاها به خاطر علل و عوامل خاص برجسته‌تر هستند. يكي از آنها دعاي عرفه امام حسين عليه السلام است. اين برجستگي چند بعد دارد:
1- شخصيت بزرگ امام معصوم حضرت اباعبدالله الحسين عليه السلام كه به منبع فيض و علم، اتصال كامل دارند و پرداختن به چنين شخصيتي فرصت ديگري مي‌طلبد و در وصف ايشان همين بس كه خداوند متعال مي‌فرمايد: «... و جعلتُ حسيناً خازن علمي و اكرمته بالشهاده و ختمت له بالسعاده و هو افضل مّن استشهد و ارفع الشهداء درجهً و جعلتُ كلمتي التامه معه و حجتي البالغه عنده و بعترته اثيب و اعاقب ...» (2) و حسين عليه السلام را خازن علم خودم قرار دادم و او را با شهادت گرامي داشتم و ختم كار او را به سعادت كردم و او افضل شهيدان و بالاترين آنهاست از نظر درجه و كلمه تامه ام را با او قرار دادم و حجت رسايم را نيز او قرار دادم و با (ملاك) عترت او به ثواب مي‌رسانم يا معاقبه مي‌كنم.
2- زمان: اين دعاي شريف در موسم حج و در عصر روز عرفه كه روز دعا و نيايش و مناجات و درخواست از خداوند جل و علا است توسط امام حسين عليه السلام بيان شده و اين مناسبت ممتاز، باعث ممتاز بودن دعا نيز شده است. چون ائمه معصومين عليهم السلام حكيمانه رفتار مي‌نمودند و بيانات ايشان مناسب موقعيت و به فراخور حال بوده است. درباره فضيلت عصر روز عرفه امام سجاد عليه السلام خطاب به كساني كه در آن روز از مردم درخواست مي‌كردند فرمودند: «واي بر شما! آيا از غير خداوند درخواست مي‌كنيد در چنين روزي؟ در اين روز اميد مي‌رود كه بچه‌هايي كه در شكم مادر هستند خوشبخت شوند (از فضل خداوند).» (3)
از سوي ديگر شرايط سياسي و برهه‌اي از زمان كه امام حسين عليه السلام در آن قرار داشتند دوره‌اي ويژه بود و در نهايت منجر به كامل نشدن حج ايشان در سال بعد شد و باعث شد آن حضرت با پيراهن پاره احرام ببندند و با خون خود، دعوت پروردگار را لبيك گويند و حماسه‌ي هميشه جاويد «عاشورا» را آنچنان بيافرينند كه بعد از 14 قرن وقتي بوي محرم مي‌آيد، زن و مرد و بزرگ و كوچك، سياه‌پوش به خيابان‌ها مي‌ريزند و شعر حاج مرشد چلويي را ترنم مي‌كنند: (4)
| من غم و مهر حسين با شير از مادر گرفتم |
| روز اول كامدم دستور تا آخر گرفتم |
3- مكان: سرزمين عرفات سرزميني مقدس است كه در تاريخ نبوت از زمان حضرت آدم و حضرت حوّا عليهما السلام و نيز حضرت ابراهيم علي نبينا و آله و عليه السلام ماجراهايي در آن رخ داده است (5) و مورد توجه بوده است. اين سرزمين منطقه وسيعي است به مساحت 18 كيلومتر مربع كه در شرق مكه اندكي متمايل به سمت جنوب در ميان راه طائف و مكه قرار گرفته است.» (6) در روايت مفصّلي در امالي صدوق (ره) آمده است كه: «... خداوند رحمت ويژه‌اي بر اهل عرفات دارد كه آن را بر آنها نازل مي‌كند و هنگامي كه از عرفات برگشتند خداوند نزد ملائك شهادت مي‌دهد كه اهل عرفات از آتش رها شده‌اند ...» (7)
مجموع اين سه بعد، منشوري را ساخته است كه به دعاي عرفه امام حسين عليه السلام شهرت يافته است و از نظر محتوايي علمي و نيز ساختار ادبي مانند آتشفشاني خروشان است. هركس صادقانه آن را مرور و مطالعه كند عظمت دعا او را جذب كرده و به اعتراف وا مي‌دارد. يكي از نكات جالب و مورد توجه در اين دعا، استفاده زياد شارحين دعا (علماي عظام و اساتيد محترم) از شعر و نظم در شرح اين دعاست كه اين نكته را مي‌رساند كه آنان كه اين دعا را مطالعه كرده و در آن دقت كرده‌اند به وجد آمده‌اند و اين خود، علل و عواملي دارد از جمله اين موارد:
الف. عمق مطالب و ظرافت آنها؛ مطالب عميق و دقيق و توصيف امور به گونه‌اي كه گويي هم اكنون در حال رخ دادن هستند و امام عليه السلام آنچه را مي‌بينيد توصيف مي‌كند، نه آنچه را مي‌داند.
ب. تنوع مطالب، انواع مطالب در اين دعا زياد است شامل انواع ذكر و حمد و تسبيح و صفات الهي و نيز انواع درخواست‌ها و انواح شرح حال.
ج. قالب و اسلوب زيبا و استوار كه به كلام ايشان استحكام ادبي ممتازي بخشيده است.
د. ساير موارد شامل:
گستره لغات استفاده شده در دعا كه در نوع خود كم نظير است.
چينش مطالب دعا و مقدمه‌گويي و تمهيد زيبا قبل از هر مطلب اصلي.
و...
سخن پاياني:
حال كه اسباب و شرايط علمي و عملي براي ما فراهم است و چنين گنجينه‌هايي در اختيار داريم هم از آنها استفاده علمي كنيم و هم استفاده عملي. برخي ديدگاهشان به دعا فقط ابزاري براي مناجات است، اين عده از علوم نهفته در دعاها محروم هستند. برخي ديگرهم با آنكه از درون نياز خود به تربيت مداوم را حس مي‌كنند اما از دعاها كه مدرسه تربيت هستند غافلند.
پي‌نوشت‌ها:
(1) آيت الله سعادت پرور، علي «نور هدايت» (شرح اقبال الاعمال سيد بن طاووس) جلد 3. صفحه 200. چاپ اول نشر احيا كتاب تهران 1386ش.
(2) كليني، محمد بن يعقوب «اصول كافي» جلد 1. صفحه 528. كتاب الحجه. ابواب التاريخ. باب فيما جاء في الاثني عشر و النص عليهم. حديث 3
(3) ابن بابويه قمي، محمد بن علي (شيخ صدوق) «الخصال» صفحه 517 و 518 ابواب العشرين و مافوقه. ذكر ثلاث و عشرين خصله من الخصال التي و صف بها علي بن الحسين عليه السلام.
(4) ديوان سوخته، حاج مرشد چلويي، چكامه غم و مهر حسين عليه السلام.
(5) ابن منظور، «لسان العرب» جلد 9. صفحه 242. ذيل ماده عرف
(6) دايره‌المعارف تشيّع جلد 11 صفحه 254 چاپ اول نشر سعيد محبي تهران 1384 ش (تاليف: زير نظر احمد صدر و ديگران)
(7) ابن بابويه قمي، محمد بن علي (شيخ صدوق) «امالي» مجلس 35روايت اول صفحه 194
نویسنده: سيد مصطفي رفيعي پور، گروه حوزه علمیه تبیان
