اختفا و اهمیت آن

اجرام سماوی در فواصل مختلفی از زمین قرار دارند و این عامل باعث می شود که گاهی یکی از آنها از جلوی دیگری عبور كند. بهترین مثال برای این رویداد، خورشید گرفتگی است. برای یك ناظر زمینی اندازه زاویه ای ماه و خورشید تقریباً برابر است. در هنگام گرفت، یك جرم سماوی از داخل سایه جسم دیگر عبور می كند. در حالت دیگر ممكن است یك جرم نزدیكتر و با اندازه زاویه ای كوچكتر از جلوی یك جسم دورتر و بزرگتر عبور كند، به این پدیده گذر گفته می شود. مانند گذر سیارات عطارد و زهره از مقابل قرص خورشید. اما گاهی اوقات یك جرم سماوی با اندازه زاویه ای بزرگتر از مقابل جسم دورتر عبور می كند و باعث می شود كه برای مدتی آن جسم از دید ما پنهان شود. به این پدیده اصطلاحاً «اختفا» گفته می شود. در اختفاء جسم دورتر پوشیده می شود و نور آن به ما نمی رسد. چون ماه بزرگترین (از لحاظ قطر زاویه ای) جرم سماوی آسمان شب است معمول ترین اختفاء ها توسط ماه به وجود می آید. به طور متوسط ماه در هر شبانه روز حدود 12 درجه در امتداد دایره البروج جابه جا می شود و بسیار اتفاق می افتد كه ماه از مقابل ستاره ها عبور كند. در این حالت ماه برای مدتی (حدود یك ساعت) در جلوی ستاره قرار می گیرد و مانع رسیدن نور آن می شود. مدار ماه نسبت به دایره البروج زاویه كوچكی می سازد. ستارگانی كه عرض دایره البروجی آنها كمتر از 6 درجه باشد شانس اینكه دچار اختفاء بشوند را خواهند داشت. ستارگانی مانند  قلب الاسد( 1- اسد) ، سماك اعزل(2- سنبله) ، قلب العقرب (3- عقرب) و دبران (4- ثور) از جمله پرنورترین ستارگانی هستند كه به دلیل نزدیكی به دایره البروج ممكن است دچار اختفاء شوند. از آنجایی كه ماه جو ندارد و ستارگان اجرام نقطه مانندی هستند بنابراین مخفی شدن یا ظاهر شدن ستارگان از لبه ماه با ابزارهای معمولی به طور آنی و لحظه ای مشاهده می شود.

اما همة اختفاء ها توسط ماه صورت نمی گیرد. ممكن است ستارگان به وسیله سیارات پوشیده شوند. در 10 مارس 1977 وقتی سیاره اورانوس از جلوی ستاره ای عبور می كرد، اخترشناسان موفق به كشف حلقه های این سیاره شدند. در شامگاه 3 ژوئیه 1989 سیاره زحل از جلوی ستاره قدر پنجم 28-قوس عبور كرد و بررسی مجدد حلقه های آن میسر شد. در 7 دسامبر 2004 ( 17 آذر 1383 هـ.ش ) اختفاء سیاره مشتری و اقمارش در پشت ماه مناظر دیدنی را به جا گذاشت. پلوتو كه روزگاری سیاره محسوب می شد. در سال های 1988 ، 2002 و 2006 میلادی موجب اختفاء ستارگان كم نوری شد كه به شناخت جو و اقمار آن كمك كرد.

در مواقع نادری ممكن است سیاره ای توسط سیاره دیگر پوشیده شود. آخرین اختفاء از این نوع در 3 ژانویه 1818 رخ داد و مورد بعدی در 22 نوامبر 2065 اتفاق می افتد. در هر دو مورد بازیگران این رویداد سیارات درخشان زهره و مشتری هستند. گاهی اوقات نیز ممكن است سیارات باعث اختفاء اقمار خود شوند مانند اختفاء اقمار گالیله ای سیاره مشتری.

در منظومه شمسی علاوه بر خورشید، سیارات و اقمار، هزاران جرم سیاره مانند كوچك دیگری وجود دارد كه سیارك نامیده می شوند. بیشتر سیارك ها آنقدر كوچك هستند كه تصویر برداری دقیق از آنها با تلسكوپهای زمینی میسر نمی باشد. وقتی یك سیارك از بین زمین و ستاره ای عبور می كند، به مدت كوتاهی (چند ثانیه) مانع رسیدن نور آن می شود. در این حالت شاهد اختفاء سیاركی هستیم. به علت اینكه این اجرام كوچك هستند، معمولاً این نوع اختفا در مسیر باریكی از كره زمین قابل مشاهده خواهد بود.

اهمیت علمی اختفاء

رصد دقیق اختفاء كاربردهای متعدد و جالبی دارد كه به نمونه هایی از آن اشاره می كنیم:

تعیین زمان دقیق اختفاء ستارگان با ماه و مقایسه مقادیر پیش بینی شده با مقادیر رصد شده به بررسی دقیق اختلال های حركتی ماه و موقعیت سنجی دقیق ستارگان و تعیین حركت خاص ستارگان كمك قابل توجهی می كند.

تجزیه و تحلیل رصدهای اختفاء ستارگان توسط ماه می تواند در كشف همدم های احتمالی ستارگان دوتایی و چند تایی و تعیین زاویه موقعیت مداری همدم ها مفید باشد.

با مطالعه افت درخشندگی اختفاء برخی سیارات و اقمارشان می توان در مورد وجود و غلظت جو ، حلقه های سیارات و كشف اقمار جدید به نتایج باور نكردنی رسید. در چند سال اخیر پلوتو كانون توجهات بوده است. رصد اختفاء ستارگان كم نور توسط پلوتو به درك تغییرات جو و كشف اقمار جدید آن كمك قابل توجهی كرده است . نتایج این دستاوردها  می تواند در برنامه ریزی ماموریت های فضایی (مانند ماموریت افق های نو) تاثیر داشته باشد.

رصدهای اختفاء سیاركی در تعیین شكل و اندازه سیاركها كاربرد فراوانی دارد. اگر رصدگران در امتداد خط عمود بر مسیر اختفاء سیارك موضع بگیرند می توانند با زمان سنجی شروع و پایان اختفاء ستاره به این هدف دست یابند. مدت زمان اختفاء ستاره توسط سیارك به موقعیت نسبی رصدگران و شكل سیارك بستگی دارد. با تركیب داده های ثبت شده می توان در مورد اشكال و اندازه سیارك اظهار نظر كرد. هر چه تعداد داده های ثبت شده بیشتر و دقیق تر باشد ، نتایج به واقعیت نزدیكتر خواهد بود.

امیر حسن زاده_عضو انجمن علمی پژوهشی نجم شمال

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر