خرچنگ بخوریم یا نخوریم؟

اشاره:

مدتی است فروش خرچنگ و ماهی مركب در برخی رستوران‌های كشور تبلیغ و حتی شنیده شده که در این رستوران ها عملا گوشت خرچنگ سرو می شود. محمد رضا فروزان، راقم این سطور، نخست مبنای فقهی حرمت و حلیت حیوانات دریایی را تحلیل کرده و آنگاه به تبیین دیدگاه فقیهان در این خصوص پرداخته است.

در آیاتی از قرآن کریم می خوانیم:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ(البقرة/172)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمتهای پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم، بخورید و شکر خدا را بجا آورید؛ اگر او را پرستش می‌کنید!

وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَیبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ(المائدة/88)

و از نعمتهای حلال و پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید! و از (مخالفت) خداوندی که به او ایمان دارید، بپرهیزید!

در مکتب اسلام بر روی غذا ی حلال وطیب سفارشهای فراوان شده است . دو آیه فوق ودیگر آیات مشابه ، صراحت بر این دارند که مسلمان باید از روزی های پاک وحلال استفاده کرده تا اثر آنرا در زندگی وحیات معنوی خویش مشاهده کند .

خداوند تبارک وتعالی به رسولان دستور می‌دهد که از روزی حلال وپاکیزه ارتزاق کنید تا صالح بگردید . ( دقت کنید ؛ حلال بودن وپاکیزه بودن دو مقوله جداگانه هستند).

مفهموم مخالف آیه چنین است که حلال نخوردن مساوی نا صالح بودن است . در واقع ریشه ی تمام معاصی وانحرافات اخلاقی از لقمه ی حرام سر چشمه می‌گیرد . به تجربه هم ثابت شده ؛ اثر یک لقمه ی حرام مسیر زندگی شخصی را عوض کرده واز اوج عزت به قعر ذلت کشانده است .خداوند فرمود : " فلینظر الانسان الی طعامه " انسان در غذای خود بنگرد .( مهم از کجا آمدن است ) عبس 24

در اهمیت این موضوع همان بس که اصحاب کهف وقتی از خواب بیدار شده ودوست خود را بدنبال تهیه طعام فرستادند ؛ به او سفارش کردند که :

" فلینظر ایها ازکی طعاماً " کهف 19

بنگر کدام غذا پاکیزه تر است . ( واین درسی برای همه ماست که در راههای کسب در آمد خود دقت کافی را مبذول داریم . ) .

شخصی به خدمت رسول الله ص رسیده وعرض کرد ؛ دوست دارم دعایم مستجاب شود

فرمود : " طهّر مَاءکَلَکَ ولا تُدخِل بَطنَکَ الحرام " وسائل الشیعه 7/145

غذای پاکیزه وحلال بخور واز حرام اجتناب کن .!

یکی از کتب فقهی که بسیار کاربردی بوده ودر زندگی روزمره همه با آن سر وکار دارند , بحث« اطعمه واشربه» است . چه چیزی حلال است وچه حرام .

موجودات  رابه سه قسمت تقسیم کنیم :

اول -  برّی ؛ هر آنچه در خشکی زیست کند

دوم – بحری ؛ آبزیان

سوم – جوّی ؛ پرندگان

دو زیستان مشترکند بین بری وبحری ؛ هیچکدام از دو زیستان ؛ در مکتب اهل البیت حلال نیستند ،مثل ، تمساح ؛ لاک پشت ؛ خر چنگ ؛ قور باغه و...

دو زیستان در مکتب اهل سنت نیز تفصیل دارند .

ما در این نوشتار در صدد بیان حکم خرچنگ وصدف – حلزون – هستیم .

ولی اشاره مختصری به کلیات سه قسمت می کنیم .

حیوانات بریّ:

از حیوانات برّی – خشکی – فقط 6نوع حلالند ومابقی حرام .

گاو( اهلی ووحشی ) ؛گوسفند ؛ بز ( اهلی ووحشی) ؛ شتر ؛ اسب والاغ ( اهلی ووحشی)

گوزن و آهو و مشابه اینها که در زیر مجموعه ی بز کوهی جای بگیرند , آنها هم حلال هستند .  خرگوش در مکتب شیعه حرام ودر فقه سنیان حلال است .قال فی المغنی : " والارنب مباحة "   11/71

شیر و تخم هر حیوانی تابع خود حیوان است .حیوان جلّال- نجاستخوار- حرام-عارضی- است .

حیوان موطوءة هم احکامی خاص دارد که دو قسم است:

ماکول ومرکوب .حیوانی هم که از شیر خوک استفاده کرده وپرورش یافته باشد ؛ خودش واولادش ؛ حرامٌ .

تمام محرمات در حال اضطرار ؛ حلال می‌شوند؛ به دلیل " فمن اضطر غیر باغ ولا عاد فلا اثم علیه" بقره 173

حشرات نیز بر اساس قاعده « ویُحرّم ُعلیهمُ الخبائث »  اعراف 157؛ حرمت اکل دارند .

قاعده : "کلما یحرم فی البر یحرم مثله فی البحر والماء " مستند الشیعة فاضل نراقی 15/69

پرندگان :

از پرندگان ؛ آنهائی که با ل زدنشان –دفیفشان- بیشتر از عدم با ل زدن-صفیفشان- باشد ؛ حلال اند . علائم دیگری هم دارند که میتوانید به کتب فقهی مراجعه کنید . از باب وفور گوئیم ؛ تمام انواع کلاغها از هر نوع ( شیخ بهائی کلاغ مزرعه را حلال داند )

حرام هستند . سفید ؛ سیاه ؛ ابلق و....خانواده کبوتر و گنجشک حلال هستند . با شرط صید حلال.

نکته : شکار پرندگان حلال گوشت ، مثل کبوتر وگنجشک با وسایلی شبیه فلاخن ؛ حرام است .

سید محسن حکیم وآیت الله بروجردی و...  شکار با تفنگ ساچمه ای را حلال نمی‌دانند .

رک : رساله محشی بروجردی ص544

حیوانات بحری :

مالک:هر آنچه از آب بیرون آید ؛ حلال داند . مثل تمساح ؛ لاک پشت و خرچنگ و... مستند او هم آیه " احل لکم صید البحر وطعامه "    مائده 96  است .

ابن قدامه از او نقل کند : " وقال مالک کل ما فی البحر مباح لعموم قوله تعالی "احل لکم صید البحر وطعامه " مائده 96

زمخشری در کشاف ذیل آیه احل لکم صید البحر گوید :

" احل لکم الانتفاع بجمیع ما یصاد فی البحر " واز ابی لیلی هم نقل کند که گفت:

« جمیع ما یصاد منه » هر آنچه از دریا صید شود ؛ حلال است .  1/680

سید محمود آلوسی هم در روح المعانی از ابی حنیفه پیروی کرده وتمام ماهیان را مباح داند . کما قال : " وهو السمک عندنا "         4/29

ابی حنیفه گوید : لا یباح الا السمک "   فقط ماهیان حلالند؛ با فلس وبدون فلس .

صرف نام ماهی داشتن کفایت میکند ؛ چه دارای فلس باشد وچه نباشد . مثل ؛مارماهی.رک : المغنی ابن قدامه 11/84

قال ابن قدامه : کل ما یعیش فی البر من الدواب البحر لا یحل بغیر ذکاة کطیر الماء والسلحفاة وکلب الماء الا ما لا دم فیه کالسرطان فانه یباح بغیر ذکاة "المغنی11/83

یعنی ، لاک پشت با ذبح شرعی حلال میشود وحیواناتی که خون ندارند مثل خرچنگ نیازی به ذکاة – راه حلال کردن – ندارند . ودر باب سگ آبی هم که قائل بر حلیت هستند " وکلب الماء مباح "از حیوانات بری ؛ سوسمار وکفتار راهم حلال گویند.  المغنی ج11ص81

لیکن در مکتب شیعه ، از حیوانات بحری – آبزیان _ فقط ، ماهی حلال است وآنهم از نوع فلس دارش . بدون فلس ، ولو ماهی نامیده شود ، حلال نیست .

قال المغنیة : " اتفقوا بشهادة صاحب المسالک علی ان کل حیوان بحری – غیر السمک – لا یحل اَکلهِ , حتی ولو کان له فلس ؛ ... وایضاً اتفقوا ان السمک الذی له فلس حلال اَکلهِ ... واختلفوا فی السمک الذی لا فلس له، وذهب الاکثر الی تحریمه ...

مستند فقهاء خبر محمد بن مسلم از امامین صادقین (ع) است؛ محمد بن مسلم سوال کرد:

خوردن ماهی که فلس ( قشر ) ندارد چگونه است؟ فرمودند: "کُل ما له قشر من السمک ؛ وما کان لیس له قشر فلا تاکله " فقه امام صادق ع 4/371

یعنی ، فقط ماهی ّ که دارای فلس باشد ؛ حلال است.

اقول : چرا فرمود ماهی قشر دار؟ برای اینکه تمساح از حکم خارج شود.

در زبان قران به سمک ( ماهی )، "حوت" اطلاق شده است .

تعریف ماهی هم در لسان عامیانه مشخص است . طبعاً عامه مردم به تمساح ولاک پشت ، ماهی نمی گویند . بنا براین از آبزیان ؛ تنها ماهیان وفلس دار آن حلال است که با شرایط درست صید ؛ خوردن آن بدون اشکال است . وشرط آن اینست که باید از آب زنده گرفته شده ودر خارج آب جان بدهد ، نیازی نیست که حتماً در خشکی باشد ؛ اگر داخل قایق وکشتی هم بمیرد ؛ حلال است . اگر داخل تور ودر میان آب بمیرد ؛ آنهم حرام است . مسلمان بودن شرط صحت صید نیست ؛ ولی احراز اینکه در بیرون آب مرده باشد ؛ لازم است .

قال فی  مختصر النافع : " ولا یؤ کل السُلحفاة ، ولا الضِفادع ولا السَرَطان "  ص231

خوردن لاک پشت وقورباغه – وزغ – وخرچنگ حرام است .

قال فی الشرایع : " ویؤکل ... والاربیان ( میگو) "

خوردن میگو ، حلال است . روبیان : میگوست . ( حیاة الحیوان الدمیری 1/371)

قال فی الجواهر : " واما الاربیان – میگو- فلا خلاف نصاً وفتوی فی حله "  36/252

صاحب جواهر هم می فرماید , میگو حلال است .

خرچنگ را عقرب آبی می گویند ؛ عربها به او لقب « ابو بحر » داده اند ، دو زیست است ؛ بر یک جهت راه می‌رود ؛ از هوا وآب استنشاق می‌کند . در طول سال شش بار پوست اندازی می‌کند , 8پا دارد ودو فک؛ تند می‌رود . گوئیا سر در بدن ندارد . لانه خود را طوری می‌سازد که یک درب به طرف آب ودرب دیگری بسوی خشکی داشته باشد .

گویند گوشت او برای مسلولین نافع است . مالک خوردن آن را حلال داند . لیکن " یحرم اکله لاستخبائه کالصدف " ( به فتوای شیخ الدمیری حرام است ) .

سوال : میگو که به ماهی شباهت ندارد ؛ پس چه فرقی با خرچنگ دارد ؟ یکی حلال ودیگری حرام ؟

ج = بدلیل « نص » است . صاحب جواهر می نویسد :

یکی از اصحاب امام موسی بن جعفر ع از ایشان سوال کرد : جعلت فداک ما تقول فی اکل الاربیان – میگو- ؟

فقال لی : لا باس بذلک . والاربیان ضرب من السمک .

وفی مرسل محمد بن جمهور عن ابی عبد الله ع : انه سُئل عن الاربیان ، فقال :کُل ،فانه جنس من السمک "جواهر ج36ص253

قال فی تحریر الوسیلة : " الاربیان – المسمی فی لسان هذا الزمان بالروبیان من جنس السمک الذی له فلس ؛ فیجوز اکله ."         ج2ص156

قال الگلپایگانی : " الاربیان المسمی بالروبیان او المیگو من جنس السمک الذی له فلس ، فیجوز اکله "هدایة العباد ج2ص225    فتوای آیت الله صافی هم چنین است .

فتوای سید سیستانی در منهاج هم بر حلیت میگو ست . ( رک: 3/291)

ودر خصوص خرچنگ هم فتوا بر حرمت دارند . کما قال : " لا یحل من حیوان البحر

الا السمک ، فیحرم ... ذا حیاتین کالضِفدِع والسََرَطان – خرچنگ – والسُلحفاة علی الاقوی "ای : قورباغه وخرچنگ ولاک پشت ، حرام هستند . ( منهاج 3/291)

سوال : کوسه حلال است ویا حرام ؟

ج = جوهری در « الصحاح » کوسه را از خانواده ماهیان میداند . ( 73نوع ماهی ؛هست)

" والکوسج : سمکة فی البحر ؛ له خرطوم کالمنشار( شبیه اره)"  ج1ص337

بنابراین با تائید ماهی بودن این حیوان درنده ، در صورت داشتن فلس ، حلال است .

البته عده ای از اهل سنت ؛ کوسه را بدلیل آدمخوار بودن ؛ حرام می گویند .

واما صدف ویا حلزون :

علی بن جعفر ع از برادر بزرگوارش موسی بن جعفر ع حکم خوردن صدف را سوال کرد؛ آیا خوردن گوشت صدف حلال است ؟ امام (ع) فرمود: " لا یحل اکله "حرام است .جواهر الکلام 36/253

آری از مسلمات فقه شیعی، بلا شک حرمت خوردن خرچنگ وصدف است .

حرمت خرچنگ شامل برّی وبحری می‌شود.

سوال : آیا خرچنگ وصدف نجس هستند؟  ج = خیر . زیرا خون جهنده ندارند . ولی خرید وفروش مرده آنها بلا شک ؛ جایز نیست وتصرف در ثمن آن اکل مال بالباطل است.

نویسنده: محمد رضا فروزان

فرآوری(حذف و اضافات): شکوری_گروه دین واندیشه تبیان