خوشرو، معروف به خفاش شب...

روایت های شفاهی

درباره «خفاش شب» نوشته سیامک گلشیری

رمان خفاش شب با یک جمله طولانی مقدمه مانند شروع می شود: «غلامرضا خوشرو معروف به خفاش شب، ساعت 7:45 دقیقه روز چهارشنبه 23 مرداد 1376، در محل چهار دیوار انبار روباز ورزشگاه آزادی، واقع در سه راه دهکده المپیک، به دار آویخته شد.» این جمله دو کارکرد دارد؛ اول اینکه انگار بخشی از روایت داستان است و دقت، صراحت و قاطعیت جمله و اینکه جایی بیرون از متن و به طور مشخص آمده است، آن را شبیه جملات خبری روزنامه ها و رسانه ها می کند که خبری را در مورد موضوعی می دهند که هم خوانندگان و مولف و هم اشخاص داستان و راوی از آن اطلاع دارند. لذا در جای جای داستان این جمله پیش فرض روایت داستان تلقی می شود و داستان معطوف به آن روایت می شود. در واقع این جمله هنوز بخشی از روایت محسوب می شود، هر چند گوینده آن ضرورتاً راوی داستان نیست، اما تلاشی برای پیوند های فرامتنی در مورد آن صورت نمی گیرد. به طور مثال مولف می توانست ذیل جمله، مرجع معتبری مانند روزنامه یا خبرگزاری خاصی را ذکر کند و به این طریق پیوندی با یک اتفاق واقعی برقرار کند. کارکرد دوم این جمله قدری به این امر نزدیک است. در اینجا جمله ارتباطی بینامتنی ایجاد می کند. رمان خفاش شب از چند روایت درهم تنیده تشکیل شده است: روایت اصلی داستان که راوی دانای کل دارد و ماجرای یک قاتل سریالی را روایت می کند، روایت های فرعی کوچک که بین قاتل و قربانیان در تعامل است و یک روایت درونی دیگر که فصل دوم رمان را تشکیل می دهد و یکی از قربانیان قبل از گیر افتادن در چنگ قاتل، در اتوبوس برای دوستش ماجرای روابطش را تعریف می کند و سرانجام رابطه اش با نامزدش.

روایت تنها منحصر به فضای داستان نمی شود بلکه زندگی روزانه ما را هم دربر می گیرد و فراتر از روایت های ضمنی زندگی روزمره، روایت های دیگری هم هستند که دقیقاً چارچوب روایت های داستانی را دارند و صراحتاً در تعامل افراد ایجاد می شوند. مثل ماجراهایی که افراد برای همدیگر تعریف می کنند، یا خبرها و گزارش های رسانه ها. همه این روایت ها ویژگی های مشترکی دارند. مایکل جی تولان ویژگی کلی روایت ها را در شش قسمت توضیح می دهد:

1. 1- همه روایت ها ساخته و پرداخته ذهن راوی هستند و هیچ گاه بدون دستکاری ارائه نمی شوند.
2. 2- روایت ها معمولاً از عناصری مشترک که در روایت های پیشین یا هم ردیف وجود دارند استفاده می کنند مثل ویژگی های اشخاص روایت یا صحنه ها.
3. 3- دارا بودن خط سیر؛ روایت ها از یک نقطه شروع می شوند و پس از طی مراحلی و تغییر و تحولاتی که در اشخاص و وضعیت پیش می آید به سرانجامی می رسند.
4. 4- همه روایت ها گوینده دارند.
5. 5- در روایت ها همواره جا به جایی های زبانی اتفاق می افتد یعنی روایت در مورد اشخاص و مکان های غایب هم سخن می گوید.
6. 6- روایت ها واقعیت را با فاصله روایت می کنند، چه فاصله زمانی و چه فاصله مکانی.

این شش ویژگی روایت ها را به ساخت های ذهنی زبانی نزدیک می کند که نه تنها از زاویه ذهنی سوبژکتیو راوی، بلکه تحت تاثیر ذهنیت اجتماعی فراروی راوی ارائه می شوند. لذا افراد همواره از پنجره ای خاص خود روایت را ارائه می کنند. این امر هرچه بیشتر روایت را به خیالپردازی روانکاوانه سوق می دهد. خیالپردازی متفاوت از خیالبافی و تخیل است. ژیژک در این مورد دو ویژگی برای خیالپردازی در رابطه با میل سوژه بیان می کند: اول اینکه میل امری از پیش تعیین شده و ذاتی نیست که سوژه به دنبال برآوردن آن باشد، بلکه میل از طریق دیگری تعین می یابد و راه دسترسی به آن خیالپردازی است. در واقع از طریق خیالپردازی، سوژه از میل دیگری نسبت به خود آگاه شده و آن را از آن خود می کند یعنی میل سوژه همان خواست و میل دیگری است که سوژه با آگاهی از آن میل خود را در آن جهت سامان می دهد. به این طریق خیالپردازی است که میل سوژه را به امری معطوف می کند و آن را برمی سازد. دومین ویژگی خیالپردازی به تعویق انداختن برآورده شدن میل و رها کردن سوژه از پی جویی آن است. به این طریق میلی که از طریق خیالپردازی جهت یافته و برآورده شده است، جای خالی فقدان سرمستی اولیه ای را که با ورود به جهان اجتماعی- زبان ساختی از بین رفته است و در سامان نمادین جدید دیگر قابل دستیابی نیست پر می کند. خیالپردازی پنجره ای مقابل دیدگان سوژه می گذارد و بیننده را سوبژکتیو می کند و نگاه کردن به واقعیت به صورت عینی و بی طرف را ناممکن می سازد. آنچه دیده می شود، همراه با آگاهی افزوده ای است که واقعیت را به خیالپردازی در مورد میل سوژه آمیخته می کند. خفاش شب بهترین نمونه روایت های خیالپردازانه است. سال هاست ماجرای خفاش شب بر زبان افتاده و حتی حذف فیزیکی آن هم نتوانسته عرصه گسترده خیالپردازی ها را تنگ تر کند. خفاش شب تحقق میل راویان روایت های شفاهی در مورد تجاوز، قتل و غیره است که همگی با منع جامعه روبه رو هستند. از سویی آنها با این مساله روبه رو هستند که دیگری در مورد خفاش شب از من چه می خواهد؟ در برابر یک قاتل متجاوز جامعه چه انتظاری از ما دارد ؟ پاسخ این همه جنایت های خفاش شب چیست ؟ راویان با روایات خیالپردازانه خود به دنبال پاسخ این سوال می گردند. به طوری که راوی ابتدا شرحی خیالپردازانه در مورد اعمال خفاش شب ارائه می دهد و وقتی متوجه منعیات دیگری در مورد امیال تحقق یافته از سوی خفاش شب می شود شروع به سامان دادن خیالپردازی در مورد مجازات او می کند.

در تمام این روایت ها ویژگی های هویتی خفاش شب از منظر خیالپردازی راویان برساخته می شود. این روایت ها که در پس زمینه ذهنی مخاطبان رمان خفاش شب انباشته شده است، با جمله ای که در ابتدای رمان آمده فراخوانده می شود و ذهن مخاطب را در درک وقایع رمان جهت دهی می کند. از این دست روایت ها در داخل رمان هم موجود است. شخصیت اصلی داستان که قاتل است دائم قربانیانش را به بحث در مورد خفاش شب وا می دارد و به این طریق پاره روایت هایی هم سطح با روایت های بیرونی داستان در مورد همین موضوع یعنی خفاش شب شکل می دهد. این تعامل روایی و رابطه بینامتنی که ذهن مخاطب را هدف می گیرد، در کل پنجره ای خیالپردازانه مقابل دیدگان مخاطب قرار می دهد و او را وامی دارد مابقی رمان را از این پنجره ببیند.

روایت فصل دوم بین لیلا و منیژه در مورد پسری از همکلاسی های آنها و نیز احسان نامزد لیلا و همین طور رابطه خانوادگی قاتل با زن پدرش، همگی از این پنجره درک می شود. لذا مخاطب ممکن است حرف های لیلا و منیژه را بیش از حد جدی بگیرد و بیژن را نیز نمونه خفیف تری از خفاش شب بداند یا لیلا و منیژه را قربانیان هرروزه خفاش شب بداند که با نمونه های کوچک تری از او روبه رو می شوند. از طرفی در مورد قاتل که هم اسم خفاش شب است، ممکن است او را همان خفاش شب بداند که به قول خودش هنوز زنده است و همه زن ها و دخترانی را که گم می شوند او می کشد یا ممکن است مردی را که هر از چندی سراغ زن پدر او می رود نیز از همان قماش خفاش شب بداند و به این طریق خود قاتل هم قربانی خفاش شب تلقی شود.