چرا در قرآن نسخ اتفاق افتاده است ؟!

نـسـخ در لغت به معناى " ابطال و ازاله " است و در اصطلاح عبارت است از " رفع حكم سابق به وسیلة حكم لاحق كه بر حسب ظاهر اقتضای دوام داشته است‌; به گونه‌ای كه جایگزین آن گردد و امكان جمع میان هر دو نباشد." ¹

به زبان ساده تر ، نسخ به معنای : رفع حكم شرعى ، به دلیل شرعى و یا پایان یافتن تعبّد مؤمنان به قرائت یك آیه یا حكم مستفاد از آن یا به هر دومی باشد. ²

به عبارتی نسخ ، « صرف نظر كردن از یك حكم شرعى پیشین ، به خاطر یك حكم شرعى پسین است ; به شرطى كه از لحاظ معنایى میان این دو حكم ; تنافر ، ناسازگارى آشكاری وجود داشته باشد .»

لزوم نسخ

نیازهاى انسان ، گاه با تغییر زمان و شرایط محیط دگرگون مى شود و گاه ثابت و برقرار است . با توجه به قانون تكامل انسان و جامعه ـ بخصوص در هنگام شروع انقلابهاى اجتماعى و عقیدتى ـ گاه برنامه اى مفید و سازنده و گاه ناكارآمد است ; بنابراین ، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطع هاى مختلف زمانى ، روشن به نظر مى رسد .

باید توجه داشت که نسخ ، هیچ گونه منافاتى با حكمت خداوند ندارد ، زیرا :

احكام، تابع مصلحت ها و مفسده ها هستند . همانطور كه ممكن است ساعت معین ، روز معین و هفته معین ، در مصلحت فعل تأثیر داشته باشد ، سال و سالها هم امكان دارد در مصلحت فعل مؤثر باشد ; مثل اینكه مصلحت براى مسلمانان در یك زمان (به خاطر ضعف نیرو) عفو و گذشت از منافقان و كفار است ، و در زمان دیگر ، مصلحت (به خاطر داشتن تجهیزات و نیرو) جهاد با آنان  مى باشد .

در هر حركت اصلاحی و رو به پیش‌ ، لازمه ی تكامل ‌، نسخ برخی از آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها می باشد ‌; زیرا در یك حركت تدریجی ‌، وجود مراحل پی در پی و تغییر شرایط ، لزوم بازنگری در برنامه‌ها را ضروری می‌سازد ; البته این تا موقعی است كه آن حركت‌ ، به رشد نهایی و به كمال مقصود نرسیده باشد ، و هرگاه برنامه تكامل یافت ‌، مسأله نسخ نیز منتفی می‌شود ; لذا نسخ در یك شریعت تا زمانی است كه پیامبر آن شریعت ‌، حیات داشته باشد ; و با فوت وی‌ ، دیگر جایی برای نسخ باقی نمی‌ماند .

خود قرآن مجید به وقوع نسخ در قرآن تصریح دارد . چـنانكه مى فرماید : " هر آیه اى را كه نسخ كنیم یا فروگذاریم ، بهتر از آن یا همانندش را در میان می آوریم ."³

همچنین : " خداوند هرچه را بخواهد مى زداید یا مى نگارد ، و ام الكتاب نزد اوست ."⁴

خداوند عالماً و عامداً حكم اول را مـى فـرسـتد و خود مى داند كه آن موقت و زماندار است ، اگرچه این زماندارى آن بر بندگان یا حتى بر پیامبر (ص ) پوشیده باشد . سـپس چون زمان آن سررسید ، حكم دوم را كه متضمّن تبدیل اعم از تشدید یا تضعیف حكم اول است ، فرومى فرستد.

نسخ پیاپی در یك شریعت ‌، همانند نسخه‌های یك پزشك است كه با شرایط و احوال مریض تغییر پیدا می‌كند . نسخه ی دیروز در جای خود و نسخه ی امروز نیز در جای خود مفید است.

یعنی هرگونه نسخی كه صورت می‌گیرد ، در جای خود درست بوده و نسبت به شرایط ، رعایت شده است‌. ⁵

البته باید به این نكته توجه داشت كه‌ : معنای حقیقی " نسخ ‌" عبارت است از : " پدید آمدن رأی جدید ".

نسخی كه در وضع قوانین نوین بشری رخ می‌دهد ، از رهگذر كشف مجهولات و یا برخورد با معضلات و تنگناهایی است كه ـ در مقام عمل ـ قانون‌گذاران با آن رو به رو هستند . در هر دو صورت‌ ، نسخ و لغو قانون قبلی و وضع و ایجاد قانون جدید ، حاكی از ضعف و جهل قانون‌گذاران‌ ، نسبت به قانون و واقعیّت‌های عینی و عملی است ‌، ولی این امر در نسخ قوانین الهی ‌، متصور نیست ‌، زیرا خداوند متعال عالِم‌ِ مطلق است و در نسخ احكام او، علم خدا تغییر نمی‌كند ، بلكه ـ چون احكام ‌، تابع مصالح و مفاسد هستند ، مصالح و مفاسدند كه تغییر می‌كنند ، به طوری كه گاهی اقتضای حكم وجوب و استحباب و گاهی اقتضای حكم حرمت و كراهت دارند . خداوند ، با در نظر گرفتن همین مصلحت‌ها و مفسده‌ها است كه اراده‌اش به ایجاد یك قانون تعلق می‌گیرد ، به همین جهت‌ ، در پاره‌ای از موارد كه مصلحت یا مفسده در یك امری ‌، همیشگی نبوده و محدود به زمان خاصی است ‌، روشن است كه اراده ی خدا نیز از همان ابتدای امر، به صورت موقت و محدود به آن قانون‌ ، تعلق می‌گیرد ; پس نسخ احكام شرعی‌ ، در تمام مواردش‌ ، به محدودیت مصلحت یا مفسده ی موجود ، باز می‌گردد كه با پایان یافتن مصلحت و مفسده‌ ، پایان تعلق اراده ی الهی به آن كشف می‌شود . ⁶

فواید آیات منسوخ در قرآن

چرا آیات منسوخ با وجود از دست دادن اثر خود، از قرآن حذف نشده اند؟!

آیات قرآن كریم تنها براى یك هدف نازل نشده است كه با رسیدن به همان یك هدف ، تاریخ مصرف آنها تمام شود ; بلكه براى اهداف متنوع و متعددى نازل شده است كه یكى از آن اهداف ، حكم تشریعى آیات است ، كه گاهى حكم تشریعى آیه اى طبق مصلحت الهى نسخ مى شود . روشن است كه با نسخ شدن یك هدف (حكم تشریعى) اهداف دیگر از بین نمى رود ; زیرا اهمیت قرآن ، تنها در جنبه تشریعى آن نیست ; بلكه جنبه هاى دیگر قرآن چون : اعجاز بیانى و ... نیز از اهمیت ویژه اى برخوردار است و باید همیشه ثابت و استوار باقى بماند .

افزون بر این، نفس وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن ، سیر تدریجى و مراحل تشریع احكام را نشان مى دهد و این خود ، ارزش آموزشى و نیز تاریخى ، دینى دارد و مراحل تكامل شریعت را بیان مى كند .⁷

1- علوم قرآنی / آیت الله معرفت / ص 251

2- مناهل العرفان / ج 2 / ص 72

3- تفسیر بیضاوی

4- رعد / 39

5- علوم قرآنی / آیت الله معرفت / ص 250 – 266

6- درسنامه علوم قرآنی / حسین جوان آراسته / ص 412

7- محمد هادى معرفت / التمهید فى علوم القرآن / ج 2 / ص 269