لایکا، اولین موجود زنده در فضا

امروز در تاریخ فضا(1)

12 آبان 1336

در سوم نوامبر 1957 ( 12 آبان 1336)، اتحاد جماهیر شوروی سابق ماهواره اسپوتنیک 2 را به همراه مسافر کوچکی راهی فضا کرد. این مسافر کوچک، لایکا سگ 6 کیلوگرمی ماده ای بود که به عنوان نخستین موجود زنده فضانورد جهان، نامش در تاریخ ثبت شد. لایکا، در سفر خود هم مرزهای فضا را درنوردید هم پرواز مداری را تجربه کرد. این پرواز، دومین ماموریت فضایی و اولین تلاش بشر برای فرستادن موجودی جاندار به فضا بود.

به دنبال موفقیت کسب شده در پرتاب اسپوتنیک 1، دولتمردان شوروی سوسیالیستی در صدد آن برآمدند همزمان با چهلمین سالگرد انقلاب بلشویکی روسیه ماموریت فضایی خیره کننده تری را به انجام رسانند. به این ترتیب در نوامبر 1957 اسپوتنیک 2 ، دومین فضاپیمای شوروی ، حامل موجودی زنده از پایگاه فضایی بایکونور به فضا برخاست.

هوای داخل کپسول حاوی لایکا ، تهویه و دمای آن با سامانه ای جداگانه تنظیم می شد. همچنین مقدار غذای کافی برای 7 روز در محفظه ای خشاب دار تعبیه شده بود تا در هر 24 ساعت سهمیه غذای یک روز در دسترس حیوان قرار گیرد. محفظه حاوی لایکا مانند محفظه اصلی از آلیاژ آلومینیوم ساخته شده و سطح آن به گونه ای پرداخت شده بود که میزان مشخصی از تابش های خورشیدی را جذب کند. باتری ها نیز توان لازم برای رادیو، تجهیزات علمی و ابزار اندازه گیری را فراهم می کردند. در این ماموریت برای اولین بار قطعه کوچکی از باتری خورشیدی روی بدنه کپسول نصب شده بود تا با بررسی میزان تولید انرژی این باتری امکان استفاده از آنها در ماموریت بعدی ارزیابی شود. تجهیزات رادیویی نیز اطلاعات را از دستگاه های اندازه گیری به زمین انتقال می دادند . محفظه مخروطی شکلی تمام این تجهیزات را هنگام حرکت راکت تا رسیدن به مدار محافظت می کرد. وزن تمام دستگاه های اسپوتنیک 2 به همراه لایکا نیم تن بود.

حسگرهایی نیز برای مطالعه در خارج بدنه کپسول نصب شده بودند. بعدها مشخص شد که این حسگرها برای اولین بار توانسته بودند وجود کمربند تشعشعی اطراف زمین را ثبت کرده، به زمین مخابره کنند. از آنجا که بیشترین ضخامت این کمربندها برفراز نواحی استوایی زمین قرار گرفته است، دانشمندی استرالیایی داده های مخابره شده از اسپوتنیک 2 را دریافت کرد اما به دلیل کد گزاری انجام شده قادر به بازیابی اطلاعات نبود. شوروی ها نیز حاضر به دادن کد مزبور نشدند. در آن زمان ابزاری برای ذخیره و ارسال مجدد داده ها نیز در فضاپیماها وجود نداشت. این چنین شد که ماهواره اکسپلورر1 آمریکایی ها با تجهیزاتی که پروفسور ون آلن روی آن نصب کرده بود، اندکی پس از پرتاب اسپوتنیک 2 قادر به تشخیص این کمربند شد و به همین دلیل امروزه ما این کمربند را به نام ون آلن می شناسیم.

این ماموریت برای هفت روز تعریف شده بود. از آنجا که در آن زمان راهی برای بازگرداندن لایکا به زمین وجود نداشت، برنامه ریزان ماموریت به آخرین وعده غذایی لایکا سم مخصوصی اضافه کرده بودند تا حیوان در آسودگی بمیرد. به این ترتیب او می بایست هفت روز پس از پرتاب ، در فضا جان سپرده باشد. اما سالها بعد ، در سال 2002 واقعیت مرگ غم انگیز لایکا فاش شد. در هنگام آماده سازی لایکا برای این ماموریت ، تجهیزاتی به لباس فضایی او متصل شده بود که دانشمندان را از ضربان قلب ، نحوه تنفس، میزان فشار خون و سایر علائم حیاتی او مطلع می کرد و بر اساس آنچه که دستگاه ها نشان دادند ، در همان ابتدای پرتاب ، صداهای کرکننده و تکان های شدید پرتابگر اسپوتنیک، لایکا را به شدت ترسانده بود به گونه ای که ضربان قلب حیوان به صورت خطرناکی بالا رفته بود. همچنین، در مرحله پایانی پرتاب، کپسول اسپوتنیک2 به درستی از بخش نهایی راکت جدا نشده بود و از آنجایی که رادیاتورهای تشعشعی فضاپیما در این ناحیه قرار داشتند، سامانه کنترل حرارت عملکرد صحیح خود را از دست داده و لایکا در معرض دمای بسیار بالایی قرار گرفته بود.

این چنین شد که حیوان بیچاره پس از گذشت 5 تا 7 ساعت از آغاز پرتاب و قرار گرفتن ماهواره اسپوتنیک2 در مدار، از شدت ترس و حرارت زیاد کابین می میرد.

دهم نوامبر ، زمانی که باتری های شیمیایی ماهواره کاملا تخلیه شدند ، ارسال پیام رادیویی از آن قطع شد و سرانجام در اواسط آوریل 1958 ، اسپوتنیک2 در جایی بر فراز دریای کارائیب وارد اتمسفر زمین شد و در اثر اصطکاک با جو سوخت.

از ابتدای عصر فضا بارها در برنامه های فضایی از حیوانات، برای آزمایش های زیستی و بررسی آثار سفرهای فضایی بر روی موجودات زنده، استفاده شده است. پیش از لایکا نیز از حیواناتی در آزمایش های فضایی استفاده شده بود، اما لایکا اولین حیوانی بود که در مدار زمین قرار گرفت.

برگرفته از: پنجاه سال در فضا _ لیلا خلج زاده_ روابط عمومی سازمان فضایی ایران

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر