در تمام پنجره‌ها تنها تویی که دست تکان می‌دهی

3-1)‌ گفت‌وگو با متون سنتی و ارائه تاویلی جدید از کلمات و تعابیر آنها

1-3-1)‌ در شعرهای همزاد عاشقان جهان (2) و همزاد عاشقان جهان (3)، در مکالمه با فرهنگ شعر عرفانی، اصطلاحاتی چون خانقاه، مدرسه، سماع، شراب، معشوق، خرقه، تبرک، اشارات، اعجاز در ساختار متنی دیگرگون عرضه می‌شوند:

امروز هم

ما هرچه بوده‌ایم همانیم

ما صوفیان ساده سرگردان

درویش‌های گمشده دوره‌گرد

حتی درون خانه خود هم

مهمانیم

اما کجاست

خرقه و کشکول ما؟

می‌خواهم از کنار خودم برخیزم

تا با تو در سماع درآیم

این دفتر سفید قدیمی

این صفحه خانقاه من و توست

...

تا من قلم به دست تو بسپارم

تا تو به دست من بنویسی

بعد...

ـ یک استکان چای !

(پس از خستگی)

ـ این هم شراب خانگی ما!

ـ بی ترس محتسب

(امین‌پور، 1381، ص 16)

***

... اما

اعجاز ما همین است:

ما عشق را به مدرسه بردیم

در امتداد راهرویی کوتاه

در آن کتابخانه کوچک

(امین‌پور، 1386، ص 10)

این بخش شعر گفت‌وگویی است با این بیت مولانا:

هر علم که در مدرسه حاصل گردد

کار دگر است و عشق کار دگر است

2-3-1) شعر کوتاه «گشایش» نمونه‌ای است جامع از مکالمه با متون سنتی شعر که در قالب نیایش بیان شده است:

تو را به راستی،

تو را به رستخیز

مرا خراب کن !

که رستگاری و درستکاری دلم

به دستکاری همین غم شبانه بسته است.

که فتح آشکار من

به این شکست‌های بی بهانه بسته است.

(امین‌پور، 1381، ص 37 )

این شعر یادآور مجموعه‌ای از مفاهیم فرهنگ شعر سنتی است که از منظری دیگر طرح می‌شود. از جمله این بیت حافظ:

زان پیشتر که عالم فانی شود خراب

ما را ز جام باده گلگون خراب کن

همچنین تعبیر فتح آشکار عبارت قرآنی «فتحا مبینا» را تداعی می‌کند.

2) نمونه گونه‌های مختلف زبانی که سخن گفتن طبقات مختلف اجتماعی را در شعر میسر کرده است.

1-2)‌ زبان گفت‌وگوی عموم و اصطلاحات و تعابیر خاص آن که در هم‌نشینی با سایر گونه‌های زبانی، به خوبی فضای طبیعی سخن را برای مخاطب باورپذیر ساخته است.

1-1-2) تکیه داده‌ام به باد

با عصای استوایی‌ام

روی ریسمان آسمان

ایستاده‌ام

بر لب دو پرتگاه ناگهان

ناگهانی از صدا

ناگهانی از سکوت

زیر پای من

دهان دره سقوط

باز مانده است

ناگزیر

با صدایی از سکوت

تا همیشه

روی برزخ دو پرتگاه

راه می‌روم

سرنوشت من سرودن است

(امین‌پور، 1381، ص 31)

در این شعر به شیوه ایهام تناسب، اصطلاحات عامیانه (آسمان و ریسمان بافتن) و (دهان‌دره) و همچنین تعبیر تکیه برباد دادن برای بیان وضعیت خاص شاعر به هنگام سرودن شعر به کار رفته است.

2-2) زبان نوشتاری رایج در مکاتبات اداری و مطبوعاتی که به نظر می‌رسد چندان با زبان شاعرانه سنخیت نداشته باشد، اما برای انعکاس صدای پیرامون در شعر نقش مؤثر دارد.

خسته‌ام از آرزوها، آرزوهای شعاری

شوق پرواز مجازی بال‌های استعاری

لحظه‌های کاغذی را روز و شب تکرار کردن

خاطرات بایگانی، زندگی‌های اداری

آفتاب زرد و غمگین پله‌های روبه پایین

سقف‌های سرد و سنگین، آسمان‌های اجاری

با نگاهی سرشکسته، چشم‌هایی پینه بسته

خسته از درهای بسته، خسته از چشم انتظاری

صندلی‌های خمیده، میزهای صف کشیده

خنده‌های لب پریده، گریه‌های اختیاری

عصر جدول‌های خالی، پارک‌های این حوالی

پرسه‌های بی‌خیالی، نیمکت‌های خماری

رونوشت روزها را، روی هم سنجاق کردم:

شنبه‌های بی‌پناهی، جمعه‌های بی‌قراری

عاقبت پرونده‌ام را، با غبار آرزوها

خاک خواهد بست روزی، باد خواهد برد باری

روی میز خالی من، صفحه باز حوادث

در ستون تسلیت‌ها، نامی از ما یادگاری

(امین‌پور، 1381، ص 95)

3-2)‌ غزل «چلگی» نمونه‌ای است کامل از حضور صداهای گوناگون و طبقات مختلف زبانی در کنار یکدیگر:

به سر موی دوست دل بستم

رفت عمر و هنوز پا بستم

کم ما گیر و عذر ما بپذیر

بیش از این برنیامد از دستم

بیش از این خواستم، ولی چه کنم؟

چه کنم؟ چون نمی‌توانستم

مگر این چند روزه دریابم

چله تا در نرفته از شستم...

جرمم این بود: من خودم بودم !

جرمم این است: من خودم هستم!

(امین‌پور، 1381، ص 133)

3)‌ مکالمه با خود زبان و حضور نشانه‌ها و اصطلاحات خاص زبانی که شیوه‌ای برای رهایی از تکتازی و اقتدار زبان شاعرانه:

1-3)‌ فعل بی فاعل

باری من و تو بی‌گناهیم

او نیز تقصیری ندارد

پس بی گمان این کار

کار چهارم شخص مجهول است !

(امین‌پور، 1381، ص 63)

2-3)‌ بفرمایید فروردین شود اسفندهای ما

نه بر لب، بلکه در دل گل کند لبخندهای ما

بفرمایید هر چیزی همان باشد که می‌خواهد

همان یعنی نه مانند من و مانندهای ما

شب و روز از تو می‌گوییم و می‌گویند کاری کن

که «می‌بینم » بگیرد جای «می‌گویند»های ما

(امین‌پور، 1381، ص40)

در بیت اخیر دو فعل مضارع در جمله به عنوان اسم به کار رفته است یعنی فقط صورت ملفوظ این دو کلمه در جمله حضور دارد و معنای آنها در ذهن مخاطب به بقیه ارکان جمله و به تمامیت غزل می‌پیوندد.

4)‌ مکالمه با مخاطبان فرضی شعر، در این شیوه، شاعر با بهره‌گیری از ظرفیت‌های زبان، متنی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد تا با قرائت‌های مختلف از آن هر بار، صدایی متفاوت از شعر دریابد.

1-4)‌ دو شعر «تلقین» و «نیمه پر لیوان» که در پی هم آمده‌اند، بدون استفاده از زبان استعاری و تصویری و فقط با تکیه بر امکان چندگانه خوانی، مخاطبان فرضی را به گفت‌وگو با متن فرا می‌خوانند.

تلقین

این روزها که می‌گذرد

شادم

این که روز‌ها که می‌گذرد

شادم

که می‌گذرد

این روزها

شادم

که می‌گذرد...

(امین‌پور، 1386، ص25)

نیمه پر لیوان

این روزها که می‌گذرد

شادم

زیرا

یک سطر در میان

آزادم

و می‌توانم

هر طور و هر کجا که دلم خواست

جولان دهم

ـ در بین این دو خط ـ

(امین‌پور، 1386، ص26)

5)‌ چند صدایی در حوزه‌های معنایی که به نظر می‌رسد مهم‌ترین گونه منطق مکالمه باشد، یعنی پرسشگری و تردید و عدم قطعیت برای فراهم آوردن زمینه حضور اندیشه‌های متفاوت در شعر:

1-5)

برای رسیدن، چه راهی بردیم

در آغاز رفتن، به پایان رسیدم

....

من از خیر این ناخدایان گذشتم

خدایی برای خودم آفریدم

(امین‌پور، 1381، ص 108)

2-5) در شعر «حتی اگر نباشی...» همین معنا به گونه‌ای دیگر آمده است:

حتی اگر نباشی، می‌آفرینمت

چونان که التهاب بیابان سراب را

ای خواهشی که خواستنی‌تر ز پاسخی

با چون تو پرسشی چه نیازی جواب را

(امین‌پور، 1381، ص 125)

3-5) در شعر «نشانه پرسش» به همین پرسش‌ها و گمان‌ها اشاره می‌کند:

چرا همیشه همین است آسمان و زمین؟

زمان هماره همان و زمین همیشه همین؟

اگر چه پرسش بی‌پاسخی است، می‌پرسم:

چرا همیشه چنان و چرا همیشه چنین؟...

( امین‌پور، 1381، ص 53)

4-5) شعر «هبوط در کویر» نمونه‌ای است از صدایی متفاوت در برابر آرمانگرایی یک نسل، چندان که نام شعر نیز تداعی‌کننده دلبستگی‌های آن نسل آرمانگر است.

اول آبی بود این دل، آخر اما زرد شد

آفتابی بود، ابری شد، سیاه و زرد شد

آفتابی بود، ابری شد، ولی باران نداشت

رعد و برقی زد ولی رگبار برگ زرد شد

صاف بود و ساده و شفاف، عین آینه

آه این آینه کی غرق غبار و گرد شد؟

هرچه با مقصود خود نزدیک‌تر می‌شد، نشد

هرچه از هر چیز و هر ناچیز دوری کرد، شد

هر چه روزی آرمان پنداشت، حرمان شد همه

هر چه می‌پنداشت درمان است، عین درد شد

درد اگر مرد است با دل راست رویارو شود

پس چرا از پشت سر خنجر زد و نامرد شد؟

سر به زیر و ساکت و بی‌دست و پا می‌رفت دل

یک نظر روی تو را دید و حواسش پرت شد

(... امین‌پور، 1386، ص 49)

در این شعر چنان که می‌بینیم در بیان معنای «حواس پرتی» قافیه نیز با تغییر جزیی (حرف روی ت که جفت بی واک حرف روی اصلی یعنی د است در این مصراع جایگزین شده است) در عینیت یافتن معنا نقش دارد.

5-5) در شعر «آرمانی» نیز همین صدای متفاوت شنیده می‌شود و «گل‌های کاغذی» این شعر، بعدها در شعر باغ کاغذی، با تاویلی دیگر عرضه می‌شود:

آرمانی

وقتی که غنچه‌های شکوفا

با خارهای سبز طبیعی

در باغ ما عزیز نماندند

گل‌های کاغذی نیز

با سیم خاردار

در چشم ما عزیز نمی‌مانند

(امین‌پور، 1381، ص 65)

***

پس از این جست‌وجو و تامل در دو مجموعه شعر آخر قیصر امین‌پور درمی‌یابیم که موضوع چند صدایی و منطق مکالمه که روشی است برای تحلیل و شناخت امکانات زبان نثر به ویژه در رمان‌نویسی، آن گاه که در زبان شاعرانه نمایان شود برای آفرینش فضاهای جدید و شنیده شدن صداهایی افزون بر صدای شاعر در شعر مؤثر می‌افتد اما این ویژگی و توسع زبانی تنها در صورتی که حاصل تجربه‌های شاعرانه و برآیند خلاقیت و آشنایی عمیق شاعر با طبقات گوناگون زبان باشد، مخاطب را به مکالمه با شعر ترغیب می‌کند و اگر تنها حاصل شتابزدگی در پیروی از نظریه‌های ادبی باشد حاصل کار چندان در خور اعتنا نخواهد بود.

رهاورد این جست‌وجوی کوتاه همچنین نشانگر توانمندی‌های گسترده زبان فارسی در بیان شاعرانه تجربه‌ها و تاملات هستی شناسانه انسان امروز است.

منابع:

1ـ احمدی، بابک (1382) ساختار و تاویل متن، چاپ ششم، تهران، نشر مرکز

2 ـ فرخزاد، فروغ (1363) از نیما تا بعد، به اهتمام مجید روشنگر، چاپ چهارم، تهران، مروارید

3ـ باختین، میخاییل (1387 ) تخیل مکالمه‌ای، مترجم رویا پورآذر، چاپ اول، تهران، نشرنی

4ـ امین‌پور، قیصر(1381) گل‌ها همه آفتابگردانند، چاپ هفتم، تهران، مروارید

5- امین‌پور، قیصر ( 1386 ) دستور زبان عشق، چاپ اول، تهران، مروارید

اسماعیل امینی

تهیه و تنظیم: مهسا رضایی - ادبیات تبیان