فراسوی ترجمه

سیری در ترجمه های فارسی قرآن (14)

اشاره:

سلسله نوشتار " فراسوی ترجمه " تلاش دارد تا با مطالعه مورد پژوهانه، گزارشی توصیفی و تاریخی از ترجمه های قرآن به زبان فارسی و سیر تحول ترجمه نگاری قرآن را ارائه نماید. در هر شماره از این سلسله، به تفکیک هر قرن، ترجمه های قرآن مربوط به همان سده، معرفی و تبیین می شود.

ابراهیم عاملی ( 1336 ش )

تفسیر عاملی اثر ابراهیم عاملی (1280-1347 هـ.ش) معروف به موثق از فضلاء و نویسندگان خراسانی است این تفسیر در 8 جلد نگاشته شده و تألیف آن از سال 1335 هـ ش آغاز در سال 1345 هـ ش پایان یافت؛ و جلد نخست آن در سال 1336 منتشر شد.¹ در این تفسیر فارسی، ترجمه آیات به طور مستقل ارائه شده است. به گفته نویسنده وی در ترجمه آیات دو نکته را رعایت کرده است. نخست تلاش برای فارسی نویسی به زبان روز ضمن تاكید بر مطابقت معانی با کلمات قرآن و دوم افزودن یک یا چند جمله مناسب درون قلاب برای نشان دادن معنا و رابطه آیات بظاهر نامناسب² با این ویژگی ها ترجمه او از قرآن ترجمه ای روان همراه با نکات تفسیری است و باید آن در شمار ترجمه های معنایی قرار داد. برای مثال در ترجمه آیه «علم آدم الاسماء کلها» می نویسد و به آدم همه نام ها بیاموخت ( و چنان او را آفرید که هر چه دریابد تواند نامی گذارد و بشناسد) به این روش همراه با ترجمه تفسیر کوتاهی نیز از آن ارائه داده است اما از آنجا که تعداد آیاتی که این گونه ترجمه شده است اندک می باشد نمی توان آن را ترجمه ای آزاد و تفسیری نامید.

ابوالقاسم پاینده ( 1336 ش )

مرحوم سید ابوالقاسم پاینده (1290ـ1363 ش)یکی از برجسته ترین و پرکارترین مترجمان معاصر است که حدود 40 اثر از او بجا مانده است. یکی از آثار ماندگار او ترجمه قرآن مجید است وی در مقدمه عالمانه خویش ضمن انتقاد به ترجمه های موجود مبنای کار خود بر این قرار داده که از معانی قرآن آنچه را عرب عادی دریافت تواند کرد، به فارسی بیاورد. گر چه وی ترجمه خود را،ترجمه ای تحت اللفظی نامیده است.³ اما ترجمه ایشان از قرآن کریم را باید در ردیف ترجمه های محتوائی قرارداد که از سبک و سیاق امروزی و همه فهم برخوردار است حتی از ترجمه مرحوم الهی قمشه ای بهتر و فصیح تر است.⁴

با اینکه ترجمه مورد نظر از جهت ارائه یک متن فارسی روان موفق بوده است اما از نظر بسیاری از منتقدین دارای سهوهای اشتباهات بسیاری است. استاد مطهری در نقدی که بر این ترجمه نگاشته اند اشکالات متعددی از جهت واژه گزینی، عدم رعایت برخی نکات صرفی و تفسیری و بی توجهی به قرائت مشهور در ترجمه بر آن گرفته اند.⁵ استاد سید محمد فرزان نیز در نقد مفصلی که در چند شماره مجله یغما به چاپ رسید یکصد و هشتاد و دو نمونه از آیات یا جملات و کلماتی که از قلم مترجم افتاده است و یکصد مورد از اشتباهات صرفی و لغوی مترجم و ده مورد نیز از اشکالات تفسیری و نحوی را با دقت تمام بر شمرده است. وی وعده داده بود که اشتباهات کلی و غفلت های بلاغی را نیز یاد کند که متأسفانه بدان موفق نمی شوند.⁶

با این همه برخی ترجمه مرحوم پاینده را نقطه عطفی در ترجمه های معاصر قرآن به شمار آورده اند.زیرا مترجم بی آن که برای توضیح بیشتر - جز در موارد بسیار نادر- چیزی بر معنا بیفزاید معانی را به فارسی درست بیان کرده و این کاری است که بسیاری از مترجمان سلف به آن دست نیافته اند.⁷

رضا سراج ( 1347 ش )

ترجمه آیت الله حاج شیخ رضا سراج ترجمه ای است محتوایی که معانی تک تک واژگان در آن بخوبی در نظر گرفته شده و تفسیر کوتاهی از آیات به آن ضمیمه شده است.⁸ عبارات آن روان و صحیح است و افزوده های تفسیری میان دو پرانتز قرار گرفته و در برخی موارد نیز توضیحاتی بصورت زیر نویس افزوده شده است.نثر ترجمه نثری گویا و ادبی است که بر اساس مراعات دستور زبان فارسی نگارش یافته است. این اثر در مجموع روان و صحیح است و از مطابقت كامل ترجمه با متن برخوردار می باشد.⁹

حكمت آل آقا ( 1353 ش )

حکمت آل آقا قرآن پژوه و استاد تفسیر قرآن در دانشگاه تهران بود وی طی سالهای 1321 تا 1332 برنامه ترجمه و تفسیر قرآن را در رادیو اجراء می كرد سپس بر مبنای همان تجربه، ترجمه ای روان و دقیق از قرآن کریم ارائه داده است.¹⁰

این ترجمه از قرآن مجید در سال 1353 منتشر می گردد.¹¹ ترجمه حكمت آل آقا همانطور كه خود مترجم در پایان ترجمه اش اشاره می كند با توجه به دغدغه های او در مورد ترجمه تحت اللفظی و نارسایی آن برای پارسی زبانان شكل گرفته است. لذا سعی شده است كه این ترجمه به صورت محتوایی باشد، بدین معنا كه مترجم معنای تك تك الفاظ را در ترجمه نیاورده بلكه معنای جمله ها را‌آورده است.¹² این ترجمه افزوده هایی را همراه دارد كه این افزوده ها و توضیحات در داخل پرانتز ذكر شده است. پرانتزها چندان طولانی نیستند و در موارد ضرورت پرانتز باز شده و توضیحاتی كوتاه افزوده شده است نثر آن روان و ادبی است و از این جهت برای اكثر خوانندگان قابل درك می باشد.¹³

سید جمال الدین استر آبادی ( 1354 ش )

این ترجمه با عنوان « قرآن کریم فی لوح محفوظ » همراه با اصل عربی آیات در سال 1354 منتشر شده است.¹⁴ این ترجمه با نثری روان همراه با افزوده های توضیحی نگارش یافته است. بخشی از توضیحات میان دو پرانتز قرار گرفته و بخشی هم بدون پرانتز آمده و توضیحات از اصل ترجمه تفکیک نشده است همراه این ترجمه در کنار هر صفحه خلاصه التفسیر برخی آیات نیز درج شده است. این ترجمه روان و گویاست و مترجم سعی کرده مفاهیم و محتوای آیات را با نثری سلیس منتقل کند لذا در مواردی این ترجمه مطابقت کامل خود را با آیات از دست داده است. ¹⁵

[1] - سیر تطور تفاسیر شیعه، ص 150.

[2] - تفسیر عاملی، ج 1، ص 3

[3] - پاینده، ابوالقاسم، ترجمه قرآن كریم، چاپ اول، 1336 هـ.ش، انتشارات جاویدان صفحه "لب"

[4] - بهاء الدین خرمشاهی گفته مترجم،ص 621

[5] - مجله یغما، شماره 2،بنیات،سال سوم شماره 12،ص 56 ـ 103

[6] - مجله یغما،سال 11 /شماره های 10 ،11،12 و سال 12 شماره های 1،3،6،7

[7] - بررسی ترجمه های قرآن کریم، ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده، سخنان دکتر تبرائیان، ص11، سلسله های قرآن پژوهی دوازدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم، چاپ اول، بهار 1384

[8] - سراج، رضا، ترجمه قرآن كریم، چاپ اول، 1347، انتشارات علمی.

[9] - اهتمام ایرانیان به قرآن كریم، ص 113 – 114

[10] - عیار نقد بر ترجمه های قرآن، ص 77

[11] - آل آقا، حكمت، ترجمه قرآن كریم، چاپ اول، 1353، انتشارات اقبال، تهران.

[12]-  آل آقا، حكمت، ترجمه قرآن كریم

[13] - اهتمام ایرانیان به قرآن، ص 104.

[14] - استرآبادی، سید جمال الدین، ترجمه قرآن كریم، چاپ اول، 1354، انتشارات فراوانی.

[15] - اهتمام ایرانیان به قرآن، ص 131.