خاطرات فیلم درحافظه تلویزیون
كنجكاوی مخاطبان درباره چند و چون ساخت یك فیلم و لذتی كه از تماشای پشت صحنه یك اثر سینمایی وجود دارد كمتر از لذت تماشای خود فیلم نیست. این مساله تنها درباره تماشاگران عام مصداق ندارد بلكه علاقهمندان جدی سینما و منتقدان فیلم نیز به چگونگی فرآیند تولید فیلم علاقهمند هستند.
ردپای این موضوع را در مطبوعات و رسانههای مكتوب نیز میتوان پیدا كرد. گزارشهای پشت صحنه فیلم و سریال یكی از آیتمهای جذاب روزنامهها و نشریات است كه اطلاعات جالبی درباره یك اثر سینمایی یا تلویزیونی قبل از ساخت آن به خوانندگان خود میدهد یا بعد از پخش یك فیلم یا سریال موفق درباره نحوه ساخت آن اثر گزارشی تهیه میشود تا علاقهمندان به هنر هفتم با فرآیند شكلگیری آن آشنا شوند.
پیش از مجموعه «یك فیلم یك تجربه» سالهاست كه برنامه «شما و سیما» این سوژه را در مورد برنامههای تلویزیونی پوشش میدهد كه همیشه مورد توجه مخاطبان این رسانه قرار گرفته و طرفداران زیادی داشته است.
علاقه به پشت صحنه فیلمها آنقدر زیاد و مخاطبپذیر است كه شبكه نمایشهای خانگی نیز چند سالی است كه در نسخه ویدئویی كه از فیلمهای روی پرده ارائه میدهد پشت صحنه فیلم و مصاحبه با عوامل و سازندگان آن را نیز به پایان فیلم اضافه میكند تا آمار فروش خود را بالا ببرد.
تلویزیون نیز درمورد برخی از فیلمها و سریالها نیز همین كار را میكند. مثلا در پخش اخراجیها از تلویزیون این مساله اتفاق افتاده است و در طول پخش فیلم نیز بارها و بارها از طریق زیرنویس به مخاطبان خود یادآوری كرده است كه بعد از پایان فیلم پای تلویزیون خود بنشینند تا گزارش پشت صحنه فیلم را هم تماشا كنند.
در آخرین قسمت برخی از سریالهای داستانی و طنز نیز این تجربه تكرار شده است. در برخی از مجموعههای طنز مثل سریالهای مهران مدیری در پایان هر قسمت چند اتفاق جالب و برداشتهای متعدد پلانهایی كه پخش شده را نشان میدهند كه حتی گاهی بار كمیك آن از خود مجموعه نیز بیشتر است و مخاطبان زیادی دارد. این نوع گزارشها آنقدر جذابیت دارد و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته كه به تدریج به یك بخش مستقل تبدیل شده است.
مثلا یك برنامه مستقل از گزارش پشت صحنه برنامههای پرمخاطب تهیه میشود و با تبلیغات وسیع، مخاطبان را به تماشای آن ترغیب میكنند. كار به جایی رسیده است كه برخی از كارگردانها كه آثار پرفروشی داشتهاند اعلام كردهاند كه به زودی سیدی مستقلی از پشت صحنه آن اثر را به بازار روانه خواهد گرفت.
برنامه یك فیلم یك تجربه كه با ایده و همت رضا میركریمی برای اولین بار در شبكه 4 تولید شد علاوه بر این كه یك مستند سینمایی جذاب را شكل داده به نوعی بازنمایی تاریخ سینمای ایران نیز هست.
تاریخ سینما خود جزئی از سینماست كه صرفا وقایع سینمایی را تثبیت و مرور نمیكند بلكه به عنوان یك عنصر معنایی مهم در تاویل متن هنری و بازتولید مفهومی یك فیلم سینمایی شناخته میشود. این معنی حتی در نام برنامه نیز نمادین شده است. هر فیلم یك تجربه تاریخی از كنش هنری است كه بازگشت آگاهانه به آن و درك مجدد آن به بازآفرینی و تداوم نظام معنایی یك اثر منتهی میشود و به تاویل پذیری آن تداوم میبخشد.
یك فیلم یك تجربه را میتوان از منظر جامعهشناسی سینما مورد توجه قرار داد به این معنی كه فیلم را در شرایط تاریخی تولید و آفرینش و شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... آن زمان مورد واكاوی قرار میدهد و در این رویكرد عوامل فرامتنی و غیردراماتیكی كه در خلق یك اثر سینمایی موثر بودند را بازشناسی میكند.
در فرآیند این گزارش مخاطبان علاوه بر عوامل درون ذاتی سینما به شرایط موثر بیرونی كه در سطوح پنهانتری در آفرینش هنری نقش دارند را نیز میشناسد و به درك كاملتری از یك فیلم میرسد.
یك فیلم یك تجربه در سری اول خود آثاری همچون هامون، من ترانه 15 سال دارم، ناخدا خورشید، سرب، بودن یا نبودن و آژانس شیشهای و... را مورد بررسی قرار داده كه هر كدام نیز دارای عنوان مشخصی بودند، مثل «دلواره» برای آژانس شیشهای یا «مساله این است» برای فیلم بودن یا نبودن و... در واقع هر كدام از برنامهها یك مستند مستقل بودند كه بیوگرافی فیلمها را به تصویر میكشیدند.
در سری دوم نیز كه به تهیهكنندگی ناهید دل آگاه در حال پخش است آثاری همچون فرش باد، قدمگاه، پرده آخر، آن سوی آتش، چهارشنبهسوری، دونده، دندان مار، در مسیر تندباد، روبان قرمز، روسری آبی، روز سوم، سرزمین خورشید، شهر موشها، شیر سنگی، طلسم، قرمز، قصههای بازار، كافه ترانزیت، گاو، آن سوی آتش، گلهای داوودی، مادر، مادیان، ماهیها عاشق میشوند، مشق شب، نار و نی، یاد و یادگار، بچههای آسمان و عروس آتش مورد بررسی قرار میگیرند.
هر یك از این قسمتها همچون یك بسته كاملی هستند كه تاریخچه یك فیلم را مستندسازی میكنند و آن را نه صرفا در حافظه تاریخی مخاطبان كه در حافظه تصویری سینما به ثبت میرساند. یكی از بخشهای جذاب این مستند به بازگویی تجربیات بازیگران و كارگردان از فیلم مورد نظر برمیگردد. گاهی برخی از آنان از حضور در یك فیلم اظهار پشیمانی میكنند یا آن كه نسبت به فرآیند تولید آن نقد دارند یا به طور كلی به درك دیگری از فیلم رسیدهاند این مساله درباره كارگردانها نیز صدق میكند.
اینجاست كه دیدگاهای هرمنوتیكی درباره هنر مصداق پیدا میكند به این معنی كه گذر زمان ممكن است تاویل فیلم و تجربه شخصی هنرمند را درباره اثری كه ساخته یا در آن مشاركت داشته است، تغییر دهد. مثلا در مستند فیلم «گاو» جمشید مشایخی پس از سالها برخی از مسائل تولید این فیلم را به نقد كشید. عنصر دیگری كه در این مجموعه مستندها برجسته است و شاید در جایی دیگر هم فرصت طرح آن نباشد واكنش مخاطبان درباره یك فیلم خاص است.
به عنوان مثال بسیاری از مردم خوزستان نسبت به فیلم عروس آتش خسرو سینایی انتقاد داشتند و آن را توهین به فرهنگ و رسم و رسومات خود میدانستند یا مردم منطقهای كه فیلم «گاو» در آنجا تهیه شده نسبت به اتفاقاتی كه در زمان تولید این فیلم وجود داشت معترض بودند. در این مستند، حاشیههای جذابتر از متنی وجود دارد كه یك فیلم را در سویه رسانهای آن بازنمایی میكند و دیدگاههای متفاوت و گاه متضادی را درباره یك اثر سینمایی ارائه میدهد.
از این روست كه نمیتوان یك فیلم را یك تجربه دانست بلكه تجربهها و تاویلهای گوناگونی در آن نهفته است كه قدرت سینما، زیباییشناسی، جامعهشناختی و تاثیرات پیرامونی آن را در حافظه جمعی یك ملت، بازنمایی كرده و به خاطرهای نوستالژیك بدل میكند.
رضا صائمی - جام جم
تنظیم برای تبیان : مسعود عجمی