طراحی سؤال 2

اشاره

همان طور که می دانیم، سنجش فرایندی نظام دار برای جمع آوری اطلاعات درباره ی عملکرد تحصیلی دانش آموز به منظور تصمیم گیری آموزشی است. به همین دلیل، هر معلمی برای آگاهی از اثربخش بودن تدریس و ارائه ی بازخورد هدایت کننده به دانش آموزان، نیازمند سنجش است. در این مقاله، به منظور بهبود سؤالات طرح شده توسط معلمان، رهنمودهایی برای افزایش روایی، اعتبار و عملی بودن سؤالات ارائه شده اند.

بعد از این که طرح سنجش را مطابق شرح شماره ی قبل تهیه کردیم، باید درباره ی ابزار و نوع سؤال ها برای سنجش عملکرد تحصیلی دانش آموزان تصمیم بگیریم.

غالباً برای سنجش هدف های آموزشی در حیطه ی شناختی، از آزمون ( وسیله یا روشی نظام دار برای اندازه گیری نمونه ای از رفتار ) «پیشرفت تحصیلی کتبی» یا به اصطلاح «مداد- کاغذی معلم ساخته» استفاده می شود. در واقع، این گونه آزمون ها دانش و مهارت هایی را اندازه می گیرند که دانش آموز تا لحظه ی اجرای آزمون کسب کرده است. به طوری که هر سؤال آزمون، بخشی از آموخته های دانش آموزان را در زمینه ای خاص اندازه می گیرد که نیازمند یادآوری آن ها به یکی از چهار صورت بازشناسی، فراخوانی، بازسازی و بازنمایی است.

سؤال های آزمون را می توان به طور کلی به دو دسته ی بسته پاسخ و باز پاسخ تقسیم کرد. در نوع بسته پاسخ ( انتخاب کردنی ) معلم هم سؤال و هم پاسخ را در اختیار دانش آموز قرار می دهد و از او می خواهد، پاسخ مناسب را انتخاب کند. اما در نوع باز پاسخ ( جواب دادنی ) دانش آموز باید خودش جواب سؤال را تولید کند.

در ارتباط با انتخاب نوع سؤال برای سنجش عملکرد تحصیلی دانش آموزان، معلم باید به هدف آموزشی توجه کند. بنابراین، انتخاب نوع سؤال آزمون، به هدف آموزشی مورد سنجش وابسته است. اگر هدف آموزشی مورد سنجش نیازمند این است که دانش آموز آن چه را قبلاً تجربه کرده یا آموخته است، از میان چند مطلبی که به او ارائه می شود، تشخیص دهد، سؤال های بسته پاسخ این نیاز را رفع می کنند. اما اگر هدف آموزشی مورد سنجش به گونه ای است که دانش آموز بدون مواجه شدن با پاسخ های ارائه شده به سؤال، باید آن چه را که یاد گرفته است در ذهنش جست وجو و بازیابی کند و سپس به یاد آورد، سؤال های باز پاسخ از نوع کوته جواب مناسب هستند. ولی اگر معلمی بخواهد توانایی دانش آموزانش را در سازمان دهی و انتقال اندیشه هایشان در قالب جدید مثلاً به صورت مقاله، انشا، نقد و بررسی و... اندازه بگیرد، باید از سؤال های باز پاسخ از نوع تشریحی استفاده کند.

بعد از این که معلم نوع سؤال خود را برای سنجش تحقق اهداف آموزشی تعیین کرد، می تواند به نوشتن سؤال اقدام کند. برای این کار، باید به نکاتی که شرح آن ها از نظر خواهد گذشت، توجه کند. زیرا بی توجهی به این نکات، منجر به جمع آوری اطلاعاتی خواهد شد که نمی توان از آن ها برای قضاوت درباره ی عملکرد تحصیلی دانش آموزان، کیفیت تدریس و بهبود آن استفاده کرد.

* روایی سؤال:

توجه به طرح سنجش در طراحی سؤال، تطابق سؤال با هدف آموزشی و محتوای تدریس شده در کلاس درس، شاهد تأیید روایی محتوایی سؤال است. یعنی نشان دهنده ی کارآیی سؤال برای اندازه گیری عملکرد تحصیلی دانش آموز مرتبط با هدف آموزشی مورد سنجش اند. بنابراین، از اطلاعات به دست آمده از این گونه سؤال ها، می توان در تصمیم گیری های آموزشی استفاده کرد.

* اعتبار سؤال

یکی دیگر از ویژگی های سؤال مناسب، اعتبار است؛ به این معنا که نتیجه ی حاصل از سؤال تا چه اندازه از ثبات و پایایی برخوردار است. به کلامی دیگر، اگر عملکرد تحصیلی دانش آموزی را دو بار با همان سؤال و تحت همان شرایط بسنجیم، نتایج به دست آمده تا چه اندازه به هم شبیه اند. در واقع، اعتبار به دقت اندازه گیری سؤال مربوط می شود. عواملی را که بر میزان اعتبار سؤال تأثیر منفی می گذارند، می توان به دو دسته ی بیرونی و درونی تقسیم کرد:

الف) عوامل بیرونی

عواملی هم چون خستگی، دلهره و نگرانی دانش آموز به هنگام جواب دادن به سؤال، نداشتن انگیزه ی کافی برای مطالعه ی سؤال و ارائه ی جواب مناسب به سؤال، بیماری دانش آموز در زمان امتحان، شرایط اجرای سؤال از نظر سرما یا گرمای زیاد، نور کم، سروصدای زیاد کلاس درس، نداشتن دقت کافی به جوابی که دانش آموز به سؤال ارائه می کند، و اشتباه در نمره دهی یا تصحیح جواب داده شده از سوی معلم باعث کاهش میزان اعتبار سؤال می شوند.

ب) عوامل درونی

طولانی بودن سؤال، خیلی دشوار یا آسان بودن سؤال، بی ارتباط بودن سؤال با هدف آموزشی و محتوای آموزش ارائه شده، ارائه نکردن دستورالعمل برای ارائه ی جواب یا گنگ و مبهم بودن دستورالعمل داده شده، ناآشنا بودن نوع سؤال برای دانش آموز، توجه نداشتن به اصول طراحی سؤال متناسب با نوع سؤال طرح شده و ... عواملی درونی هستند که به کاهش میزان اعتبار سؤال می انجامند.

* عملی بودن

روایی و اعتبار سؤال از نظر علمی بسیار باارزش هستند؛ با این حال، به منظور ارائه ی سؤال به دانش آموز، باید به عملی بودن آن توجه کرد؛ به طوری که دانش آموز بتواند با امکانات و وقتی که در اختیار دارد، به سؤال جواب دهد. با توجه به آن چه از نظر گذشت، رعایت نکات زیر می تواند در تهیه و تدوین یک سؤال درست و خوب مؤثر واقع شود.

* تطابق سؤال با هدف های مهم یادگیری

* تطابق سؤال با محتوای آموزشی ارائه شده در کتاب درسی

* تطابق سؤال با سطح یادآوری (بازشناسی، فراخوانی، بازسازی و بازنمایی) مورد سنجش

* تطابق سؤال با سطح شناختی (دانش، درک و فهم، به کار بستن، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزشیابی)

* تطابق سؤال با روش تدریس ارائه شده در کلاس درس

* قابل فهم بودن سؤال برای دانش آموز

* آشنا بودن نوع سؤال طرح شده برای دانش آموز

* خیلی دشوار یا آسان بودن سؤال

* ارائه ی دستورالعمل روشن و واضح برای جواب دادن به سؤال

* قرار نگرفتن بیش از یک هدف در هر سؤال

* استفاده از موقعیت های جدید در طرح سؤال

* رعایت آیین نگارش و دستور زبان فارسی در طرح سؤال

* اجتناب از نوشتن سؤال عین متن کتاب

* درج نکات یا ملاک های ارزشیابی پاسخ ها در سؤال

* در نظر گرفتن زمان کافی برای جواب دادن به سؤال

* طرح سؤال متناسب با هدف سنجش یادگیری دانش آموزان

* رعایت دستورالعمل طراحی هر سؤال متناسب با نوع سؤال (عینی یا غیرعینی)

بنابراین، طراحی سؤال مطلوب به معلم کمک می کند تا با استفاده از اطلاعاتی که از این طریق درباره ی پیشرفت و عملکرد تحصیلی دانش آموزان به دست می آورد، برای اثربخش تر کردن تدریس و انتخاب فعالیت های یادگیری مؤثر، قدم بردارد.

رشد تکنولوژِی آموزشی

مرکز یادگیری سایت تبیان، تنظیم: شکوفه باصری