حج از نگاه امام علی (علیه السلام)

در پایان خطبه اول « نهج البلاغه »، حضرت مولی الموحدین، امام العارفین، امیرالمؤمنین  (علیه السلام) می فرماید :

شما را به حج خانه اش كه آن را قبله مردم قرار داده مكلف كرده، تا چون جانداران كه با حرص و ولع به چشمه زلال وارد می شوند، در حال تسلیم، به آن جایگاه درآیید و كبوتروار به آن حرم امن پناهنده شوید،

حكمت الهی اقتضا دارد كه بندگانش آزادانه در برابر عظمت ربوبی اش، در آن جایگاه مقدس سر فرود آرند، شنوندگانی از بندگانش را انتخاب كرد تا دعوت او را پاسخ گویند و مشیت حضرتش را تسلیم گردند.

این عباد بهره ور از گوش شنوا، به آن حریم مقدس می روند و در آن جایگاه قدس كه انبیای عظام الهی وظیفه بندگی به جای آوردند، رو به معبود قرار گرفته و خود را شبیه فرشتگان طواف كننده به دور عرش می نمایند، در آن تجارتگاه الهی سودها برده و به وعدگاه عفو و احسان حق روی می آوردند.

خداوند سبحان، كعبه و وظایفش را شعار جاودانی برای اسلام و جایگاه امن برای پناهندگانش قرار داده، در آن معبد عظیم اعمالی را واجب و ادای حق آن حرم مقدس را بر بندگانش لازم و ورود به آن معبد و دیدارش را به كسانی كه توانایی دارند، حكم نموده است. ¹

ابعاد عظمت كعبه

شارح «ترجمه و تفسیر نهج البلاغه» در توضیح فرامین امام عاشقان می فرماید: ²

حج خانه خدا و اعمالی كه باید در آن مقدس ترین معبد الهی انجام بگیرد، به قدری در سازندگی فرد و اجتماع مؤثر است كه قابل توصیف با قضایای معمولی نیست، به طوری كه می توان گفت :

اگر انسانی به آن عمل سازنده توفیق یابد و با این حال دگرگونی در وضع او موجود نیاید و به مسیر تكامل وارد نگردد، حتماً یا به حكمت آنچه دیده و عمل كرده است، آگاهی نداشته و یا نیروی غرایز حیوانی و خودخواهی او به قدری مقاومت داشته است كه اگر خود حق و حقیقت را هم می دید و در جاذبه آن قرار می گرفت، پا به فرار می گذاشت و كم ترین نتیجه ای را از آن مشاهده نكرده و قرار گرفتن در جاذبه حق و حقیقت را بدست نمی آورد.

برای توضیح بخشی از عظمت حج بیت اللّه، و آگاهی از ابعاد این عمل دگرگون كننده مطالبی را مطرح می كنیم :

1 ـ كعبه، نخستین معبد الهی

مسلم است كه در همه جوامع و همه دوران ها، مخصوصاً در آن جمعیت هایی كه پیامبران و خداشناسان وجود داشته اند، جایگاه مخصوصی برای عبادت و تفكرات معنوی ساخته شده است.

این معابد در حقیقت رصدگاه هایی برای نظاره به بی نهایت و ایجاد رابطه میان بی نهایت بزرگ (خدا) و بی نهایت كوچك (انسان) می باشند.

در این رصدگاه هاست كه آدمیان بدون واسطه با خویشتن روبرو می شوند وبا امواج مقدس وجدان خویش، با خدا به راز و نیاز می پردازند.

در هیچ یك از جایگاه ها و مسكن هایی كه بشر با دست خود می سازد مصالح ساختمانی از آنچه كه هستند، تغییری پیدا نمی كنند، مگر مصالح ساختمان معابد كه با آجر بالا می رود و به روح و جان شفاف مبدل می شود و انوار الهی را در دل ها منعكس می سازد.

این معابد مانند چشمه سارهایی زلال، در میان سنگلاخ ها و دشت های سوزان زندگی حیوانی آدمیان قرار گرفته است، انسان ها با شستشو در این چشمه سارها طراوت و شادابی روح را باز می یابند.

بیت اللّه الحرام كه كعبه و مكه نیز نامیده شده است، اولین معبد جهانی است كه برای همه مردم با دست ابراهیم خلیل  (علیه السلام) ساخته شده است.

دومین خانه جهانی كه به عنوان معبد عمومی بنا شده، مسجد الأقصی است كه به وسیله حضرت سلیمان در سال 1005 پیش از میلاد، قرن ها پس از بنای كعبه ساخته شده است.

البته پیش از كعبه و مسجد الأقصی معابد زیادی وجود داشته است; زیرا به گفته بعضی از انسان شناسان، تاریخ معابد مساوی تاریخ انسان هاست، خصوصیت این دو معبد به جهت عمومی بودن و خالی بودن از رنگ و شكل محلی و خصوصیات نژادی و غیره است.

در روایتی از امیرالمؤمنین  (علیه السلام) درباره این كه كعبه اولین معبد الهی است، چنین آمده است:

مردی از امیرالمؤمنین  (علیه السلام) پرسید : آیا اولین خانه خدا كعبه بوده است ؟ آن حضرت فرمودند : نه، پیش از كعبه خانه هایی برای عبادت ساخته شده است ولی كعبه اولین خانه مبارك و وسیله هدایت و رحمت و بركت است و اولین كسی كه آن را بنا نموده است ابراهیم خلیل بوده، سپس جرهم، یكی از قبایل عرب آن را تجدید بنا كرد و بار دیگر منهدم شد و عمالقه آن را بازسازی كردند.

2 ـ جایگاه جغرافیایی كعبه

كعبه در جایگاهی بنا شده است كه هیچ گونه وسیله تفریح و مناظر طبیعی خوشایندی ندارد، سنگلاخی در میان اقیانوسی از ریگزارها و دیدگاه های خشن كه مجالی به اندیشه های گسترده و عمیق و فوق ضرورت های زندگی معمولی نمی دهد.

حكمت بالغه ایست كه كعبه را در این جایگاه خسته كننده قرار داده است تا انسان ها از محیط های زیبا و خوش آب و هوای جهان روی به آن بیاورند و هدفی جز چشیدن طعم تكلیف نداشته باشند.

در حج خانه خدا هیچ یك از عوامل طبیعی، نفسانی و اجتماعی دخالتی در انجام تكلیف ندارد، بلكه در آن تكاپو، انسان است و خدایش كه رویارویش قرار گرفته است.

اگر انسان همین نكته را در این سفر ملكوتی بفهمد، به جایی می رسد كه چشمی ندیده و گوشی نشنیده، در آن صورت است كه تمام وجود انسان فریاد «دوست، دوست» سر خواهد داد.

3 ـ وحدت و یگانگی در حج

شگفت انگیزترین حكمتی كه در حج بیت اللّه وجود دارد احساس وحدت و یگانگی است كه در حد اعلای مفهوم انسانیت به وجود می آید.

عالم و جاهل، كوچك و بزرگ، زن و مرد، سیاه و سپید، كسی كه عالی ترین مقام جامعه خویش را داشته باشد و كسی كه گمنام ترین فرد جامعه خود باشد، همه و همه با دو قطعه لباس سفید با جدی ترین قیافه حیات می جوشند و می خروشند و می روند و می نشینند.

تضادها و تنوعاتی كه انسان ها را از یكدیگر جدا كرده ـ هر یك را مانند گرگی در برابر دیگری قرار داده، آنان را به جنگ و پیكار در كارزارهای رنگارنگ وادار كرده است ـ مبدل به هماهنگی و وحدتی می گردد كه تنها در شعر و سخنان مبلغان آرمان اعلای انسانی دیده می شود.

این احساس اگر ادامه یابد و مربیان جوامع آن را به طور جدی در تعلیم و تربیت ها اجرا كنند، دردهای بشری را كه هر روز با به سراغ افراد و جوامع می آید مداوا خواهد كرد.

4 ـ كعبه، مظهر خداخواهی

در این عمل كه فوق العاده سازنده است، خودخواهی، آن عامل درنده آدمی با ضربه قاطعی از پای در می آید و فضای درون را برای خداخواهی خالی می كند.

به راستی انسان آگاه در اعمال گوناگون حج، بارها تجرد روح و فوق طبیعی بودن آن را به خوبی احساس می كند.

روح در این عمل با بازكردن زنجیرهای سنگین محیط و اجتماع و خواسته های طبیعی خویش، به قدرت پرواز خود در بیكرانه ها آگاه می شود و حیات خود را در افق بسیار والایی كه هدف اساسی خود را در سطوح مختلفش جای داده است مشاهده می كند.

در آن حریم مقدس به درك این مسئله می رسند كه هیچ چیز در این عالم استقلال ندارد و قابل اعتماد نیست و به این حقیقت واقف می گردند كه خلأ روح جز با عشق و محبت و اطاعت از جناب او پر نمی شود و به این واقعیت آگاه می گردند كه هر چه هست اوست و ما سوای او جز سایه ای بیش نیست و تنها سكوی پرواز و مایه ارزش برای انسان نقطه اتصال به جناب اوست.

5 ـ كعبه و تعامل بین مردم

در آن اجتماع الهی، افراد اجتماعات گوناگون از همه نقاط دنیا به خوبی می توانند از دردها و ناگواری های خویشتن اطلاع پیدا كنند.

از حوادث و رویدادهای سالیانه خود یكدیگر را آگاه سازند،

از امتیازات واحتیاجات یكدیگرباخبر گردند، درباره آینده خویش بیندیشند و راه های گوناگون تكامل و جلوگیری از سقوط را در میان بگذارند و ارتباطات خود را تا حد ارتباطات اعضای یك خانواده بالا ببرند.

6 ـ كعبه و اعمال حج

هر یك از اعمال متنوع حج، عامل مستقلی برای بارور ساختن بعدی از ابعاد شخصیت آدمی است كه مجموعاً در چند روز محدود، موجودی با خوی حیوانی را به یك انسان مبدل می سازند و انسان را به یك موجود الهی تبدیل می كنند.

دو قطعه پارچه سپید به نام لباس احرام، عاریتی بودن لباس های فاخر و رنگارنگ معمولی را برای انسان قابل درك می سازد، همین دو قطعه پارچه سفید به خوبی می تواند اثبات كند كه حیات را نباید قربانی وسیله حیات نمود.

آدمی با جمله : « لَبَّیْكَ اللّهُمَّ لَبَّیْكَ لَبَّیْكَ. » می تواند عقده های حقارتی را كه یك عمر روان او را مختل نموده است، دریابد و مرتفع سازد و ارزش و عظمت موجودیت خود را لمس كند ; زیرا او با این لبیك پاسخی به دعوت الهی به سوی خود می دهد.

با این ذكر روحانی سازنده وابستگی خود را به خداوند اعلا كه او را به سوی خود خوانده است، درك می كند.

پس این بی نهایت كوچك شایستگی تماس با آن بی نهایت بزرگ را داراست كه این صدا را در گوش او طنین انداز كرده است:

1 . نهج البلاغه : خطبه اول ; وسائل الشیعه : 11/15، باب 1، حدیث 14127 ; بحار الأنوار : 96/15، باب 2، حدیث 53.

2 . ترجمه و تفسیر نهج البلاغه : 2/224.