حج بزرگتر کدام است؟

برخی از سالها، در ایام حج، «روز عرفه» با «روز جمعه» مصادف شده و آن سال در میان حجاج، خصوصا اهل سنت به «حج اکبر» معروف گشته است. این مسئله، انگیزه ای شد تا با بررسی آیات و روایات و همچنین تاریخ، سابقه آن را دنبال نمایم. آنچه درذیل تقدیم می گردد نتیجه تحقیقی، هر چند کوتاه، در این زمینه است که امید می رود با اظهار نظر محققان و دانشمندان و صاحب نظران تکمیل گردد.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:«و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر ان الله بری من المشرکین و رسوله.» (توبه: 4)

«و این اعلامی است از ناحیه خدا و پیامبرش به (عموم) مردم در روز حج اکبر، که خداوند و پیامبر او، از مشرکین بیزارند.»

عرفه و حج اکبر

در بین محدثان و مفسران قدیم و جدید، در این که «حج اکبر کدام است؟» اختلاف نظر وجود دارد، برخی از آنان معتقدند:

1 - مراد از حج اکبر، روز عرفه است. از ابن عباس، طاووس، عمر، عثمان، مجاهد، عطاء، سعید بن مسیب، ابن زبیر، ابوحنیفه و شافعی نقل شده که روز عرفه را روز حج اکبر می دانند.

ابوالشیخ نیز از ابن عباس نقل می کند که گفته است: همانا روز عرفه، روز حج اکبر است و این روز، روز مباهات است، روزی است که خداوند به اهل زمین در برابر ملائکه آسمان، فخر کرده و می فرماید: «جاوونی شعثا غبرا آمنوا بی و لم یرونی و عزتی لاغفرت لهم.» «ژولیده موی و گرد و خاک بر چهره نشسته، به سوی من آمده اند. به من ایمان آوردند، با آن که مرا ندیده اند. به عزت خودم سوگند آنها را می بخشم.»برخی از کسانی که این قول را پذیرفته اند به حدیث معروف «الحج عرفه» استدلال کرده و می گویند: از آنجا که یکی از بزرگترین اعمال حج، وقوف در عرفه می باشد، و کسی که آن را درک کند، حج را درک کرده و کسی که آن را درک نکند حج او باطل است، لذا روز عرفه را روز حج اکبر نامیده اند.

2. دسته دیگر «یوم الحج الاکبر» را تمامی ایام حج می دانند. این گروه معتقدند همانگونه که «جنگ جمل»، «جنگ صفین» و «جنگ بعاث» با این که روزها طول کشیده، از آنها به «روز صفین»، «روز جمل» و «روز بعاث» تعبیر می کنند و مرادشان از «یوم»، تمامی دوران آن جنگ هاست، بنابراین در این جا نیز مراد از «یوم الحج الاکبر» تمامی ایام حج است.

3. دسته سوم حج اکبر را وقوف در عرفات و اعمال مربوط به منا می دانند:

براساس روایتی از امام صادق(ع)، اعمال عرفه و منی، حج اکبر شمرده شده است.

4.  سفیان ثوری و ابن جریح و... روز حج اکبر را تمامی ایام منا می دانند.

5. مجاهد روایت دیگری را نقل کرده، می گوید: «الحج الاکبر القران، و الاصغر الافراد.»«حج اکبر، حج قرآن و حج اصغر حج افراد است.»

6. ابن ابی حاتم از سعید بن مسیب نقل می کند که گفت: حج اکبر روز دوم از یوم النحر (عید قربان) است. آیا نمی بینی که امام در آن روز خطبه می خواند؟

7. ابن سیرین گفته است:«روز حج اکبر، مربوط به آن سالی است که پیامبر (ص) حجه الوداع را انجام دادند و همراه با ایشان نیز تعداد بی شماری از مردم حج به جای آوردند.» البته می توان این قول را نیز، موید آن کسانی دانست که روز حج اکبر را روز عید قربان می دانند; زیرا در همان سال، پیامبر (ص) در منی برای مردم سخن گفت و در روز عید قربان از مردم سئوال فرمود: امروز چه روزی است؟ گفتند: روز عید قربان. سپس فرمود: امروز روز حج اکبر است. ابن عربی این حدیث را حسن و صحیح می داند.

8. طبرانی از سمره بن جندب نقل می کند که گفته است: «روز حج اکبر، مربوط به آن سالی است که مسلمانان و مشرکان حج را در مدت سه روز انجام دادند که قبل از آن، چنین حجی انجام نشده، و پس از آن نیز روی نخواهد داد.»فضیل بن عیاض نیز از امام صادق (ع) نقل می کند که فرمود: علت نامگذاری حج اکبر آن است که در آن سال مسلمانان و مشرکان، همراه با هم حج انجام داده و پس از آن دیگر مشرکین حج بجای نیاوردند.همچنین ابن ابی شیبه از ابن عون نقل می کند که از محمد راجع به روز حج اکبر سوال کردند گفت: روزی است که حج رسول خدا (ص) با حج اهل ملل مصادف گردید.

عید قربان و حج اکبر

بسیاری از محدثان و مفسران، با استناد به روایات گوناگون، حج اکبر را روز عید قربان می دانند. این دسته علاوه بر آن که از استحکام بیشتری برخوردار می باشد، با آیه «فسیحوا فی الارض اربعه اشهر» و یا نقلهای تاریخی که می گوید: «علی بن ابیطالب (ع) بعدازظهر عید قربان پیام برائت را ابلاغ فرمود»، سازگارتر است:ابن ابی اوفی می گوید: «روز عید قربان، روز حج اکبر است. در آن روز خون ریخته می شود. سرها تراشیده و آلودگیها و زواید بدن برطرف می گردد، و حرام ها حلال می شوند.»

معاویه بن عمار می گوید: از امام صادق (ع) درباره روز حج اکبر سوال کردم، آن حضرت فرمود: «روز عید قربان، روز حج اکبر و عمره حج اصغر است.»

ابن مردویه از ابن ابی اوفی و او از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: «یوم الاضحی هذا، یوم الحج الاکبر.» «روز عید قربان، امروز، روز حج اکبر است.»

سید قطب و حج اکبر

سید قطب در تفسیر فی ظلال القرآن می گوید:...« و یوم الحج الاکبر اختلف الروایات فی تحدیده: اهو یوم عرفه ام یوم النحر؟ و الاصح انه یوم النحر.»در روایات، در تعریف روز حج اکبر و این که آیا روز عرفه است یا روز عید قربان، اختلاف نظر وجود دارد، لیکن صحیح ترین قول آن است که روز عید قربان باشد. ابن کثیر در تفسیرش می گوید: «یوم الحج الاکبر» روز عید قربان است که برترین و بزرگترین روزهای انجام مناسک حج است.

نظریه علامه طباطبایی

مرحوم علامه طباطبایی - رضوان الله تعالی علیه - در ذیل آیه شریفه: «و اذان من الله و رسوله...» فرموده اند:

«مراد روز دهم ذی الحجه از سال نهم هجرت است چون در آن روز بود که مسلمانان و مشرکان یک جا اجتماع کرده و هر دو طایفه به حج خانه خدا پرداختند و پس از آن سال، دیگر هیچ مشرکی حج انجام نداد. سپس می افزاید: این قول مورد تایید روایاتی است که از ائمه اهل بیت (ع) رسیده و با معنای اعلام برائت مناسب تر و با عقل نیز سازگارتر از سایر اقوال است، زیرا آن روز، بزرگترین روزی بود که مسلمانان و عموم مشرکین به حج آمده، در منا جمع شده بودند. این معنا از برخی روایات واصله از طرق اهل سنت نیز استفاده می شود چیزی که هست در آن روایات مراد از حج اکبر روز دهم از هر سال است، نه فقط سال نهم هجرت، و بنابراین همه ساله حج اکبر تکرار می شود لیکن از طریق نقل ثابت نشده که اسم روز دهم روز حج اکبر باشد.» و در ادامه نقل اقوال ذیل آیه شریفه می فرمایند:«از شنیدن کلمه «روز حج اکبر»، همان «روز عید قربان» به ذهن می رسد، چون تنها روزی که عموم حجاج آنجا اجتماع کرده و اعلام برائت می تواند به گوش همگان برسد، همان روز دهم است، ووجود چنین روزی در میان سایر ایام حج، نمی گذارد کلمه یوم الحج الاکبر سایر ایام را نیز شامل شود.»

*در لغت نامه دهخدا نیز به نقل از مهذب الاسماء، حج اکبر را عید اضحی و عید گوسفندکشان معنا می کند.

برگرفته از:  روزنامه رسالت، شماره 6050 به تاریخ 11/10/85، صفحه 24 (صفحه آخر)