امامی که پیامبر الوالعزم بود
در قرآن کریم می خوانیم:
وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیتِی قَالَ لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ(البقرة/124)
(به خاطر آورید) هنگامی که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. و او به خوبی از عهده این آزمایشها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم!» ابراهیم عرض کرد: «از دودمان من (نیز امامانی قرار بده!)» خداوند فرمود: «پیمان من، به ستمکاران نمیرسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند، شایسته این مقامند)».
واژه «امام» دو معنا دارد:
1. امام به كسى گفته مى شود كه مردم در گفتار و عملكرد خود، او را مقتداى خویش قرار مى دهند و از او پیروى مى كنند.
2. و نیز به كسى اطلاق مى شود كه به تدبیر امور جامعه و اجراى مقررّات بپردازد؛ قانون شكنان را كیفر كند؛ پستها را در میان شایستگان تقسیم كند؛ و با بداندیشان و دشمنان ملّت و كشور و دین و آیین خویش به جهاد برخیزد.
مطابق معناى نخست، هر پیامبرى امام نیز است؛ چرا كه رفتار و گفتار هر پیامبرى، سرمشق و نمونه عملى براى مردم است؛ و بنابر معناى دوّم، امامت راستین و حقیقى، مقام والایى است امّا لازم نیست هر پیامبرى امام نیز باشد.
ابراهیم(ع) و دو مقام «رسالت» و «امامت»
منظور از واژه امام در آیه شریفه، معناى دوّم است. در این مفهوم، مى توان گفت: خدا ابراهیم(ع) را آزمود و او را به پاس شایستگى بسیار، پاداش شكوهمندى ارزانى داشت و پیشواى مردم قرار داد.
دلیل این انتخاب این است كه:
1. واژه «اماماً» در آیه شریفه مفعول «جاعلك» است، و اسم فاعل به معناى ماضى عمل نمى كند و براى خود مفعول نمى گیرد؛ اسم فاعل تنها در صورتى عمل مى كند كه به معناى حال و یا آینده باشد. براى نمونه، مى گوییم: «انا ضارب زیداً الآن او غداً.» امّا نمى گوییم: «انا ضارب زیداً امس»؛ چرا كه صحیح نیست. پس باید بگوییم خدا او را اكنون یا در آینده به پیشوایى خلق برمى گزیند.
از پاسخ خدا به ابراهیم (ع) - «لاینال عهدى الظّالمین» - این واقعیت دریافت مى شود كه بعضى از فرزندان ابراهیم (ع) كه بیدادگر نباشند، ازجانب خدا به این مقام رفیع برگزیده خواهند شد؛ چرا كه اگر چنین نبود، خدا در پاسخ ابراهیم (ع) مى فرمود: «لاینال عهدى ذرّیّتك» (امامت به نسل تو نخواهد رسید).
2. افزون بر این دلیل ادبى، ابراهیم (ع) پیش از این آزمونها نیز پیامبر خدا بود؛ بنابراین، منظور از مقام والاى «امامت»، جز همان مقام والایى نیست كه ترسیم شد.
3. در اصول كافى، روایتى از پنجمین امام نور (ع) نقل شده است كه مى فرماید:
انّ اللَّه قد اتّخذ ابراهیم عبداً قبل اَنْ یتّخذه نبیّاً و اتّخذه نبیّاً قبل اَنْ یتّخذه رسولاً و اتّخذه رسولاً قبل اَنْ یتّخذه خلیلاً... فلما جمع له هذه الاشیاء قال انّى جاعلك للنّاس اماماً ...»(256)
خداوند ابراهیم (ع) را به بندگى برگزید پیش از آنكه او را به نبوّت برگزیند، و او را به نبوّت برگزید پیش از آنكه به رسالت برگزیند، و به رسالت برگزید پیش از آنكه به دوستى برگزیند، و به دوستى خویش برگزید پیش از آنكه به مقام پیشوایى و امامت برگزیند؛ و هنگامى كه همه این امتیازات در وجود او گرد آمد و آزمونهاى زندگى را با موفّقیت و سرفرازى پشت سر نهاد، او را بعنوان پیشواى مردم برگزید و فرمود: «انّى جاعلك للنّاس اماماً».
«قال و من ذرّیّتى»
ابراهیم (ع) در اوج پیروزى و سپاس پرسید: از نسل من چطور؟ آیا از آنان هم به این مقام والا برگزیده مى شوند؟به عقیده مفسّران، بهتر است این جمله از ابراهیم (ع) را بصورت تقاضا و خواسته از بارگاه خدا بدانیم. او اینطور مى پرسد و مى خواهد دریابد كه آیا از نسل او نیز كسانى هستند كه به این مقام والا پر كشند یا نه؟
«قال لاینال عهدى الظّالمین»
پیام آمد كه بیدادگران هرگز به این مقام والا برگزیده نخواهند شد
یكى از دانشمندان مى گوید: واژه «عهد» در آیه شریفه، به مفهوم امامت است؛ و این معنا، طى روایتى از پنجمین امام نور (ع) نیز رسیده است.
از پاسخ خدا به ابراهیم (ع) - «لاینال عهدى الظّالمین» - این واقعیت دریافت مى شود كه بعضى از فرزندان ابراهیم (ع) كه بیدادگر نباشند، ازجانب خدا به این مقام رفیع برگزیده خواهند شد؛ چرا كه اگر چنین نبود، خدا در پاسخ ابراهیم (ع) مى فرمود: «لاینال عهدى ذرّیّتك» (امامت به نسل تو نخواهد رسید).
عصمت امام
دانشمندان، مذهب اهل بیت با استدلال به این آیه شریفه مى گویند: امام راستین و برگزیده خدا باید معصوم باشد، و عصمت از ویژگیهاى اساسى امامت واقعى است؛ زیرا قرآن بصراحت روشن مى سازد كه «امامت به ستمكار نمى رسد.» و مى دانیم كه فرد عادى و غیرمعصوم به هر حال در طول زندگى، به خود یا دیگران ستم روا مى دارد. بنابراین، عصمت لازمه امامت است و فرد غیرمعصوم هرگز درخور مقام بلند امامت راستین نیست.
یك پرسش: از آیه شریفه این واقعیت دریافت مى شود كه بیدادگر در همانحال كه بیداد مى كند و ستم روا مى دارد، شایسته مقام والاى امامت نیست؛ امّا اگر توبه كرد، چرا شایسته نباشد؟
پاسخ: بیدادگر هرچند توبه كند، تا پایان عمر نمى تواند به این مقام رفیع اوج گیرد؛ چرا كه آیه شریفه بروشنى بر این مطلب تأكید دارد و گذشته و حال و آینده زندگى انسان را دربرمى گیرد. با این توضیح، كسى كه ستم كرده است، گرچه پس از ستم توبه كند و به بارگاه خدا بازگردد، سزاوار رسیدن به این مقام والا و این جایگاه پاك و پاكیزه نخواهد بود.
با تلخیص از مجمع البیان، ج 1
تنظیم: شکوری_دین و اندیشه