کارشناسان وضعیت ادبیات کودک را بررسی کردند
سرگردان در راسته بازاری‌ها و مترجم‌ها ادبیات کودک و نوجوان نیز این روزها به مثابه سینمای کودک و نوجوان که حیاتی نیم‌بند و جشنواره‌ای دارد، تقریبا در تسخیر بازار آثار تجاری و ترجمه‌ای است.
به گزارش خبرآنلاین، تضاد کمیت و کیفیت در حوزه فرهنگ پدیده تازه‌ای نیست، اما در حوزه کتاب همیشه ملاک و معیار مدیران از روند موفقیت یا عدم موفقیت خود، همواره آمار نشر بوده است، در حوزه ادبیات کودک و نوجوان نیز وضعیت زیاد با سایر حوزه‌های ادبی متفاوت نیست.
این در حالی است که افق 1404 در حوزه فرهنگ بدون تردید نیازمند توجه به زیرساخت‌ها و متعاقب آن، توجه به حوزه‌های مختلف فرهنگی در بخش کودک و نوجوان است.ادبیات کودک و نوجوان نیز این روزها به مثابه سینمای کودک و نوجوان که حیاتی نیم‌بند و جشنواره‌ای دارد، تقریبا در تسخیر بازار آثار تجاری و ترجمه‌ای است. گویی کسی به فکر آینده جامعه‌ای نیست که امروزش زیاد اهل مطالعه و کتاب‌خوانی نیست چه رسد به فردایی که کودکان امروز آن را می‌سازند.
مصطفی رحماندوست: آینده ایران را فراموش کرده‌ایم
در دوره قبل از انقلاب تقریبا ادبیات کودک وجود نداشت و تعداد نویسندگانی که در این حوزه قلم می‌زدند نیز بسیار اندک بود، به عبارتی اغلب نویسندگان بزرگسالی بودند که برای کودکان کتابهایی را می‌نوشتند، اما بعد از پیروزی انقلاب و در این دوران سی ساله وضعیت به طور کلی با آن روزها تفاوت کرده است.
اگرچه مقایسه کردن این دو دوره صحیح نیست چرا که در حال حاضر فضای جامعه به طور کلی تغییر کرده است؛ به عبارتی امروزه همه چیز در عرصه بین المللی تغییر کرده است و ابزارهای جدیدی رسانه‌ای مانند رایانه و اینترنت در عرض یک روز باعث تغییرات شگرفی در جامعه می‌شود.
با این وجود شمارگان کتابهایی که در دوره انقلاب برای کودکان نوشته می‌شود در مقایسه با تعداد کودکان ایرانی بسیار اندک است اگر چه باید گفت در این مدت سی ساله ما در حوزه کتاب کودک و نوجوان هم از لحاظ کیفی و هم از لحاظ کمی پیشرفت قابل توجهی در مقایسه با کشورهای همسایه و حتی نسبت به کشورهای آسیایی به غیر از ژاپن داشته‌ایم اما این اندازه کار؛ پاسخگوی نیاز فرهنگی کودکان ایرانی نیست چه بسا که امروز حتی کشورهایی مانند مصر با تلاش بسیار جایگاهی در سطح ما پیدا کرده‌اند و کشوری مانند ترکیه در سالهای اخیر در حوزه تولید و خلق کتاب‌های کودک و نوجوان حتی از ما پیشی گرفته است.
از لحاظ کیفیت سطح آثار خلق شده در حوزه کودک و نوجوان در ایران هم باید گفت که اگر بخواهیم کیفیت کار کودک و نوجوان را از لحاظ ثروت ملی که در ایران وجود دارد و هزینه‌هایی که در بسیاری از مواقع بدون هدفمندی لازم صورت می‌گیرد با کشورهای پیشرفته در جهان مقایسه کنیم آنگاه تازه به این نکته پی می‌بریم که چقدر عقب هستیم و چقدر کم کاری صورت گرفته است.
در واقع ما نسل آینده‌ساز کشور را فراموش کرده‌ایم و این یعنی فراموشی آینده ایران. از سوی دیگر آموزش و پرورش که می‌تواند بستر اصلی تولد ایده و خلاقیت و توجه به ادبیات کودک باشد، در این حوزه حرفی برای گفتن ندارد، حال آنکه تنها حمایت همین مجموعه از آثار تولید شده می‌تواند بسیاری از مشکلات این حوزه را مرتفع کند. تا دیگر شاهد انبوه کتاب‌های ترجمه‌ای و بازاری نباشیم.
اسدالله شعبانی: افقی نامعلوم و کودکانی که چشم‌انتظارند
متاسفانه در حوزه ادبیات کودک و نوجوان آثار مکتوبی که به صورت کاملا حرفه‌ای باشد وجود ندارد و تنها عده معدودی از نویسندگان و شاعران کودک و نوجوان هستند که بخش بزرگی از زندگی خود را صرف کودکان و نوجوانان کرده‌اند در واقع این افراد شاخص نیز کار خود را به صورت حرفه‌ای در دانشگاه‌ها فرا نگرفته‌اند بلکه خود با مطالعه در این عرصه و در طول زمان و با پشتکار و مداومتی که در این عرصه از خود نشان داده‌اند توانسته‌اند نامی در این حوزه به دست آورند.
برای همین اگر بخواهیم در حوزه کودک و نوجوان پیشرفت داشته باشیم و مشکلات را در این عرصه از میان برداریم باید ادبیات کودک در دانشگاه‌ها به صورت تخصصی به افراد آموزش داده شود تا نسلی از نویسندگان حرفه‌ای در این عرصه تربیت شود. از طرف دیگر مدیران فرهنگی که در این زمینه فعالیت می‌کنند نیز باید متخصص و درد آشنای حوزه ادبیات کودک و نوجوان باشند تا بتوانند آثار ماندگاری از خود ارایه دهند و نه اینکه روزهای مدیریت را با بیلان کاری پشت سر بگذارند.
البته با وجود همه مشکلاتی که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان وجود دارد؛ می‌توان گفت ادبیات کودک بعد از انقلاب توانسته خود را در مقایسه با هنرهای دیگر یکی دو قدم بالا بکشد و این نکته در این عرصه بسیار قابل تامل است، اما برای رسیدن به جایگاه واقعی که شایسته عنوان ادبیات کودک است باید تلاش کرد و کوشید تا آثار از نظر کیفی و کمی بیشتر از این جلوه‌گر شود چرا که کودکان ما امروز چشم در چشم بزرگترها دوخته‌اند و شرم‌آور است که با دست روی دست گذاشتن افق نگاه آنها را به آینده‌ای نامعلوم خیره کنیم.
باید با شناخت بیشتر از دنیای کودکان آثار بهتری خلق کنیم. اگر چه امروز به دلایلی از جمله رکود اقتصادی و سیاست‌های غلط کارگزاران فرهنگی، کتاب در مسیر ارزش‌های صحیح اجتماعی قرار نگرفته است و از آنجایی که خانواده‌ها نیز به منافع کافی مادی و معنوی دست نیافته‌اند کودکان هم کتاب خوان بار نیامده‌اند چرا که امروز در گذار مشکلات زندگی این نگاه در بسیاری از خانواده‌ها پدید آمده که با مطالعه و کسب دانایی افراد به زندگی بهتری دست نمی‌یابند. جامعه نیز برای از بین بردن این نگاه؛ نیاز به مدیران فرهنگی متخصص دارد افرادی که یا خود قلم می‌زنند و یا دنیای قلم را می‌شناسند.
باید نگاه دیگری به پیرامون خود بیاندازیم و در این زمینه آسیب شناسی انجام دهیم و ببینیم آیا در حوزه ادبیات کودک ضعف از نویسنده است یا مخاطب که کتاب نمی‌خواند و از مطالعه گریزان است و یا اینکه مشکل از خانواده‌ها است که کتاب‌های خوب را نمی‌شناسند و نگاهشان در زمینه مطالعه تغییر کرده و یا اینکه همه مشکلات از کارگزاران فرهنگی ماست که با ندانم‌کاری‌ها و غیر‌تخصصی عمل کردن به همه این مشکلات دامن می‌زنند و مقصر اصلی هستند.
احمد اکبرپور: خطری که احساس نمی‌کنیم
ادبیات کودک در عین حال که با ادبیات بزرگسال ارتباط دارد، اما تفاوت‌هایی با آن دارد که هر یک از این تمایزات و تشابهات در جای خود نیازمند بررسی و تحقیق است. با این وجود نمی‌توان گفت ادبیات کودک به ادبیات بزرگسال وابسته است بلکه ادبیات کودک مستقل از ادبیات بزرگسال است و اهداف خاص خود را دنبال می‌کند.
این گونه از ادبیات باید دارای ساختار و ویژگی‌های خاص خود باشد تا بتواند به مهم‌ترین هدف خود که ایجاد بستری برای رشد و ترقی کودکان است دست یابد و زمینه را برای رشد خلاقیت‌ها و نبوغ کودکان آماده کند. ادبیات کودک ادبیاتی است که در عین حال که باید استقلال و هویت خود را به عنوان نوعی مستقل از ادبیات حفظ کند باید همچنین خالقان و تولید کنندگان آن از خلاقیت بهره‌مندی بیشتری داشته باشند. از طرف دیگر مسئولان و کارگزاران فرهنگی باید به حمایت از این نوع از ادبیات بپردازند و با ایجاد محدودیت بر سر راه تولید کنندگان مانع از بروز خلاقیت‌های آنها نشوند.
معضل دیگری که بر سر راه ادبیات کودک وجود دارد این است که معمولا ادبیات کودک از هیچ نوع حمایتی برخوردار نیست چرا که معمولا مخاطبان کتاب کودک خودشان نمی‌توانند کتاب مورد علاقه خود را بدون وابستگی انتخاب کنند و این مخاطبان حتی اگر از کتابی در گروه سنی خودشان بسیار لذت ببرند، نمی‌توانند به نقد و بررسی آن در محافل ادبی بپردازند چرا که توان علمی ضعیفی دارند در حالی که مخاطب بزرگسال تریبونی برای معرفی و نقد اثر مورد علاقه‌اش دارد و از سوی دیگر توان علمی بیشتر و قدرت مانور بیشتری نیز دارد.
مسئله دیگری که موانع بسیاری را بر سر راه ادبیات کودک ایجاد کرده این است که کتاب کودک نیاز به تصویرگری هم دارد و این مسئله هزینه چاپ کتاب کودک را بالا می‌برد و ناشر نیز برای اینکه مسئولیت چاپ کتاب کودک را بپذیرد باید از بازگشت سرمایه خود مطمئن باشد. این مسئله سبب چاپ و نشر کتاب‌های بازاری و سیل افسارگسیخته کتاب‌های ترجمه‌ای به بازار کتاب کودک و نوجوان می‌شود چرا که در چاپ کتاب‌های ترجمه شده هزینه تصویرگری برای ناشر وجود ندارد و این تا حدی صرفه جویی در هزینه‌هاست.
با این تفاسیر می‌توان گفت ادبیات کودک در حال حاضر با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کند. این مشکلات حتی در سینمای کودک ما دو چندان می‌شود، تا آنجا که می‌توان گفت ما در این زمینه بسیار بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم. در حوزه کتابهایی که بار ایدئولوژیک و مذهبی هم دارند، وضعیت بسیار نامطلوب است. ما در این زمینه نویسندگانی که بتوانند محتوا را به شکل مناسب و حرفه‌ای به کودکان انتقال دهند، بسیار کم داریم برای همین کتابهایی که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان با محتوای دینی چاپ و منتشر می‌شود عموما کتاب‌های سطحی و بسیار ضعیف هستند، مشخص نیست چرا به طور جدی خطر را حس نمی‌کنیم، مخاطبان این حوزه از ادبیات کسانی هستند که آینده جامعه را می‌سازند.
جعفر ابراهیمی: همچنان دچار افراط و تفریط هستیم
ادبیات کودک و نوجوان در ژانرهای مختلفی چون تصویرگری، داستان، شعر به حیات خود ادامه می‌دهد، اما در این بین و سالهای اخیر توجه به ادبیات پیش از دبستان به دلیل سوددهی بیشتر تا حد قابل توجهی در جامعه ما رشد داشته است. در همین زمینه ما دچار افراط و تفریط‌هایی نیز شده‌ایم، مثلا در یک دوره به ادبیات کودک توجه شده است و در یک دوره دیگر به ادبیات نوجوان و در حال حاضر نیز به ادبیات پیش از دبستان و کتاب‌های نوجوان بیشتر از بخش کودکان توجه نشان داده می‌شود.
البته این در حالی است که آثاری که برای این گروه سنی منتشر می‌شود معمولا پاسخگوی نیاز کودکان نیست این مشکل به ویژه در حوزه شعر و داستان بیشتر دیده می‌شود. متاسفانه ما در حوزه شعر نوجوان نیز به شدت دچار رکود هستیم و ناشران دولتی مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سرمایه‌گذاری کمتری در این حوزه می‌کنند، در حالی که با انبوه کتابهایی در زمینه داستان برای نوجوانان رو به رو می‌شویم. به عبارتی ناشران برای چاپ شعر نوجوان تمایلی از خود نشان نمی‌دهند برای همین هم در حوزه ادبیات کودک و نوجوان هیچگاه به صورت منطقی توازن برقرار نمی‌شود چرا که توجه به یک گروه سنی خاص ما را از تولید کتاب برای دیگر گروههای سنی دیگر باز می‌دارد.
مشکل دیگری که نویسنده در تولید ادبیات کودک و نوجوان با آن رو به رو است؛ شمارگان پایین کتاب‌هاست مثلا ما می‌بینیم که یک کتاب خوب فقط 1500 نسخه تیراژ دارد این در حالی است که ممکن است هیچگاه این کتاب به چاپ‌های دوم و سوم نرسد. در سالهای نخست انقلاب شمارگان کتاب‌های کودک و نوجوان بسیار بیشتر از این بود و شمارگان کتاب‌های کودک گاه به 20 هزار و در کانون پرورش فکری به 50 هزار نسخه نیز می‌رسید، در حالی که جمعیت کشور ما در آن زمان یک سوم امروز بود با این وجود تقاضا برای کالای فرهنگی بیشتر از گذشته بود. البته برخی از کارشناسان کتاب کودک و نوجوان معتقدند که اگر چه شمارگان کتاب در حال حاضر پایین است اما تنوع و تعداد عناوین متعدد این خلاء را جبران می‌کند.
مشکل دیگری که در این زمینه وجود دارد و تنها گریبان‌گیر کتاب‌های کودک و نوجوان نیست و شامل حال حوزه بزرگسال نیز می‌شود، توزیع نامناسب همین تعداد کم کتاب‌هاست که به ایجاد مشکلات بیشتر در این حوزه دامن می‌زند، اما با همه این مشکلات ما هنوز نویسندگان و شاعران خوبی در حوزه کتاب کودک و نوجوان داریم؛ نویسندگانی که متاسفانه نمی‌توانند برای چاپ آثارشان ناشر خوبی را پیدا کنند.از طرف دیگر دستمزدها در حوزه شعر کتاب کودک و نوجوان نیز بسیار پایین است و شاعر مجبور است با این دستمزدهای اندک آثارش را به ناشر واگذار کند. مجموعه این عوامل نشان می‌دهد که ادبیات کودک بسیار تحت تاثیر مولفه‌های مختلفی از جمله مولفه اقتصادی است.
تهیه و تنظیم : مهسا رضایی – بخش ادبیات تبیان
