اشعث بن قیس کیست ؟
اَشْعَث‌ِ بْن‌ِ قَیس‌ِ كِنْدی، ابومحمد از مردان مشهور در تاریخ نیمة نخست سدة 1ق ، وی بزرگ قبیلة پر نفوذ كنده ، از آغاز مسلمانى تا هنگام مرگ در بسیاری حوادث نقش عمده داشت و مى‌توان گفت كه حضور او در پاره‌ای مواقع خود حادثه ساز بود .
نام اصلى او « معدیكرب » ، لقبش « اشعث » است و اشعث به معناى ژولیدهمو مىباشد. 1
پدر اشعث ، قیس ، جدّ اولش معدیكرب ، جدّ دومش معاویة بن جبله و كنیهاش ابومحمد است. 2
برخى از فرزندان او نیز در مسائل سیاسى زمان خود نقش آفریدند؛ جَعْدَه دختر او همسر خود ، امام حسن(ع) را با زهر به شهادت رساند . 3
محمدبن‌اشعث پس از صلح امام حسن(ع) ، حُجربن عَدِىّ را دستگیر و به زیادبن ابیه تحویل‌داد 4 و پس از قیام امام حسین(ع) و پیش از حادثه كربلا ، مسلم‌بن‌عقیل را نیز دستگیر و به عبیدالله‌بن‌زیاد تحویل داد 5 و در كربلا با برادرش قَیْس‌بن‌اشعث در میان فرماندهان عمر سعد بود. 6
در سال دهم هجرت كه همهى قبایل و طوایف عرب ، دین اسلام را پذیرفتند ، طایفهى كِنده هم كه طایفه اشعث بن قیس است ، اسلام آورد . هیئتى از طایفهى كِنده به ریاست اشعث بن قیس در مدینه نزد پیامبر آمد و مسلمان بودن طایفه كنده را اعلام كردند و اشعث در آن روز مسلمان شد .7
پس از وفات پیامبر، طایفه كِنده و خود اشعث بن قیس مرتدّ شدند و از اسلام برگشتند. 8
اشعث از سوی عثمان ولایت آذربایجان را عهده‌دار بود و عثمان سالی صد هزار درهم از خراج آن دیار را به او می‌داد .
در زمان عثمان والی آذربایجان بود و پس از قتل وی و پیوستن مردم به علی ( ع ) وی نیز به آن حضرت پیوست و در جنگ صفین نیز شرکت کرد ؛ ولی خود خواهی اش او را به مخالفت با آن حضرت کشاند .
در یکی از شب‌های جنگ که اعراب بسیاری کشته شده بودند افراد قبیله خویش را جمع کرد و بدان‌ها گفت : امروز دیدید که چقدر از جمعیت عرب کشته شد ؟! به خدا سوگند که در عمرم چنین کشتاری به چشم ندیده‌ام .اگر بنا باشد جنگ به این صورت ادامه یابد ، عرب نابود گردد ،و با این سخنان خود در آن‌ها ایجاد تزلزل کرد .
این خبر به گوش معاویه رسید و همین امر انگیزه او شد که قرآنها را بر نیزه کند و امیرالمؤمنین را به حکمین بخواند .
على‌بن‌ابى‌طالب(ع) پس از جنگ جمل ، یعنى حدود 6 ماه پس از آغاز خلافتش ، او را از ولایت آذربایجان عزل كرد و از وى خواست تا اموال حكومتى را در كوفه به حضرت تحویل دهد .9 این تصمیم بر اشعث ناگوار آمد ، به‌طورى كه بر آن شد تا به معاویه بپیوندد؛ ولى قومش او را بازداشتند ، زیرا ترك شهر و قوم و پیوستن به معاویه را سزاوار نمى‌دانستند. 10
او در جنگ صفین در سپاه امام على(ع) بود و از سوى حضرت فرمانده جناح راست لشكر عراق شد . در این جنگ ، به مالك اشتر كه اصالتى یمنى داشت و از سرداران برجسته سپاه على(ع)بود ، حسادت می ورزید و در كسب پیروزیهاى نخستین با او به رقابت مى‌پرداخت. 11
اشعث در زمان امیرالمومنین علی (ع) همچون عبدالله بن ابّی در عهد رسول خدا ، سر کرده منافقان بود و پیوسته به آزار و تمسخر امام می‌پرداخت .
او در لیلة‌الهریر ضمن سخنرانى ، مردم را از ادامه جنگ برحذر داشت 12 و پس از نیرنگِ بر سر نیزه كردن قرآنها از سوى معاویه ، به شدت از ادامه جنگ جلوگیرى كرد و على(ع) را واداشت تا مالك اشتر را از صف مقدّم جنگ به عقب بازگرداند . پس از آن در انتخاب ابن‌عبّاس و مالك‌اشتر به‌صورت نماینده سپاه عراق براى داورى ، با امیرمؤمنان ، على(ع)مخالفت ورزید و سرانجام امام را واداشت تا به داورى ابوموسى اشعرى تن در دهد ، بالاخره گروه خوارج در همان جا نشأت گرفت ، و تا امیرالمومنین در حیات بود ، به ایشان آزار می‌رساندند . 13
اشعث كه در توطئه قتل على‌بن‌ابى‌طالب (ع)شركت داشت ، از مدتى قبل ، حضرت را به ترور تهدید مى‌كرد 14 و ابن‌ملجم را كه براى قتل حضرت به كوفه آمده بود ، یك ماه در خانه‌اش ساكن كرد. 15 ابن‌ملجم شبى كه فرداى آن قصد كشتن على(ع) را داشت تا نزدیكى طلوع فجر با اشعث در مسجد مشاوره داشت . سپس اشعث به او گفت : در انجام كارت شتاب كن كه چون صبح شود رسوا مى‌شوى . 16
وی در زمان ابوبكر، نیروهاى اسلامى با مرتدان جنگیدند و آنان را شكست دادند . در این جنگها اشعث بن قیس اسیر شد ، او را نزد ابوبكر آوردند . او به ابوبکر گفت : اگر مرا آزاد کنی و خواهرت را به ازدواج من در آوری ، تو را یاری سودمند باشم و با دشمنان تو می‌جنگم .
ابوبکرهرچند در واپسین لحظات عمر خود ، از اینكه اشعث را نكشته بود، اظهار پشیمانى كرد، زیرا با همه اینها، او را فردى مفسد مى‌دانست ، آزادش کرد و خواهرش ام فروه را که نابینا بود به همسری وی درآورد. 17
شیخ طوسى درباره او آورده است :
اشعث بن قیس الكندى در كوفه ساكن شد ، پس از پیامبر اكرم مرتّد گردید و عاقبتش این شد كه خارجى و ملعون گردید. 18
امام صادق می‌فرمایند : اشعث خود در خون امیرالمؤمنین دست داشت و دخترش جعده امام حسن را مسموم کرد و پسرش محمد در خون امام حسین شرکت داشت. 19
اشعث از جمله افرادی است که مورد لعنت امام علی (ع) واقع گردیده است . او سرانجام در سال 42 قمری درگذشت .
نکته ی قابل توجه دیگری وجود دارد و آن این است که در تاریخ ، قیس بن اشعثِ دیگرى هم داریم . این قیس بن اشعث ، قیس بن اشعث بن سواد است كه از اصحاب امام حسن(ع) است و غیر از قیس بن اشعث حاضر در كربلا می باشد. 20
زهرا اجلال – گروه دین و اندیشه تبیان
1- ریحانة الادب / ج 1 /ص 129
2- الاستیعاب / ج 1 / ص 133
3- قاموس الرجال / ج 9 / ص 157
4- همان / ص 155
5- تاریخ طبری / ج 4 / ص 320
6- همان / ج 2 / ص 157
7-همان / ج 2 / ص 394
8- رجال طوسی / شیخ طوسی / ص 4
9- الامامة و السیاسة / ج1 / ص111
10- الامامة والسیاسة / ج1 / ص112
11- وقعة صفین / ص180
12- همان / ص480ـ481 ، الاخبارالطوال / ص188ـ189
13- اخبارالطوال / ص191ـ192
14- شرح‌نهج‌البلاغه / ج6 / ص254
15- تاریخ یعقوبى / ج2 / ص212
16- الاصابة / ج 1 / ص 87
17- تاریخ طبری / ج 4 / ص 316
18 – نهج البلاغه دشتی / خطبه 19 / ص 64
19- ریحانة الادب / ج 1 /ص 129
20- معجم الرجال الحدیث / ج 15 /ص 94
منابع :
الاصابه ؛ ج 1 1-
الاستیعاب ؛ ج 1 2-
اسدالغابه ؛ ج1 3-
دایرةالمعارف شیعه 4-
5- سایت مرکز فرهنگ و معارف قرآن www.maarefquran.com نوشته ابوالقاسم زرگر
