پاسخ به شبهه تحریف قرآن

(پاسخ به سوالات و شبهات)

اینکه قرآن موجود دقیقا همان قرآنی است که بر پیامبر صلى الله علیه وآله نازل شده است یا در گذر زمان دستخوش تغییر (کاستی و زیادی) شده پرسشی است که از دیر زمان مطرح است. عمده دلیلی هم که منشا بروز این سوال می شود روایاتی است که بر این معنا دلالت دارند.

تحریف از ریشه «ح ر ف» به معناى مایل كردن، به كنار بردن آمده و تحریف سخن، ایجاد نوعى دگرگونى در مقصود گوینده است .¹

دو نوع تحریف می تواند یک سخن را تهدید کند که در اصطلاح از آن دو به تحریف معنوی و لفظی یاد می شود.

تحریف معنوى، تفسیر و توجیه سخن بر خلاف مقصود گوینده است که بدون استناد به قواعد فهم درست كلام و بر اساس رأى شخصى و با انگیزه‌هاى خاص صورت مى‌پذیرد.

در مورد این نوع تحریف قرآن، هیچ تردیدی وجود ندارد. خوارج از جمله کسانی اند که دست به چنین تحریفی زدند و امیرالمومنین علی علیه السلام در واکنش به آنان فرمود: کلام حقی می گویند اما آنچه که از آن اراده کرده اند باطل است . ²

تحریف لفظى، تصرّف در ساختار الفاظ و عبارتهاست. این نوع تحریف، خود داراى اقسامى است که دو نوع آن مورد بحث ماست:

1.‌تحریف به فزونى؛ یعنى افزودن كلمه یا جمله‌اى به سخن و متن اصلى

به اجماع دانشمندان این قسم از تحریف در قرآن واقع نشده و كسى هم چنین تحریفی را ادّعا نكرده است. خود قرآن‌كریم نیز از عدم وقوع آن به طور قطع خبر داده است .³

2.‌تحریف به كاهش؛ یعنى حذف بخشى از حروف، واژه‌ها یا جملات متن

در مورد تحریف قرآن به كاسته شدن آیه یا آیاتى از آن،‌ دیدگاه مشهور میان مفسران این است كه هیچ آیه‌اى از قرآن كاسته نشده و قرآن رایج در میان مسلمانان ـ صرف‌ نظر از اختلاف قرائات ـ تماماً همان قرآنى است كه بر رسول خدا صلى الله علیه وآله نازل شده است.

با این حال وجود برخى روایات در منابع اسلامى این دیدگاه مشهور را با آسیبها و چالشهایى مواجه ساخته و گاه این شبهه را القا می کند که آیه یا آیاتى از قرآن‌كریم كاسته شده است. در ادامه به روایاتی از این دست اشاره می کنیم.

در منابع و مدارك اهل‌سنت، كم و بیش احادیثى به چشم مى‌خورند كه در ظاهر بر تحریف قرآن دلالت دارند. مانند این دو روایت: عایشه گفته است: از جمله آیات قرآن آیه «...‌خَمسُ رَضَعات معلومات یَحرِمنَ‌...» بود. پیامبر خدا صلى الله علیه وآله از دنیا رفت، در حالى كه این آیات از قرآن، قرائت مى‌شد ⁴ و نیز از مالك‌بن انس نقل شده كه چون اوایل سوره برائت ساقط شد، در پى آن «بسم‌الله» هم افتاد و این ثابت است كه حجم سوره برائت به اندازه سوره بقره بوده است ⁵ ودر کتب شیعه مانند این روایت که بیش از ثلث قرآن از خلال یک آیه ساقط گردیده است. ⁶

هر دو گروه به دلیل ادله متقنی که بر عدم تحریف قرآن وجود دارد⁷  تلاش کردند تا این دسته از روایات را توجیه و علاج کنند.

كوشش اهل‌سنت براى توجیه احادیث تحریف‌نما از قرن سوم آغاز شده و تا عصر حاضر ادامه دارد و اکنون قاطبه دانشمندان اهل سنت قائل به تحریف ناپذیرى قرآنند.

اما روایاتی که در منابع شیعه وجود دارد و مستمسک برخی دوستان جاهل و عده¬ای دشمن مغرض واقع شده است خارج از این سه دسته نیستند:

1. مراد آنها تحریف معنوی است و نه لفظی:

با تأمل در مضامین بخشی از این روایات، مى‌توان با قاطعیت گفت كه تحریف قرآن در لسان آن روایات در تحریف معنوى یعنى حمل آیات بر خلاف مراد خدا ظهور دارد و به معنای تفسیر به رای است. مانند روایتی که امیرالمومنین علیه السلام فرمود: منافقین قسمت زیادی از قرآن را تحریف کردند بِأَنَّ الْمُنَافِقِینَ قَدْ غَیَّرُوا وَ حَرَّفُوا كَثِیراً مِنَ الْقُرْآنِ ⁸. خلاصه آنکه واژه تحریف در برخی احادیث ـ كه شمار آنها حدود 20 روایت است ـ یا به معناى تغییر‌در‌قرائت آیات یا به معناى تحریف در معناى آیات است . ⁹

2. روایات تفسیری هستند:

روایاتی که در آنان از مشتقات نزل به کار رفته است از این قبیلند. مانند این روایت که امام باقر علیه السلام فرمود:

نَزَلَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِهَذِهِ الْآیَةِ هَكَذَا إِنَّ الَّذِینَ... ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ حَقَّهُمْ لَمْ یَكُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً. إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً ثُمَّ قَالَ یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فِی وَلَایَةِ عَلِیٍّ فَآمِنُوا خَیْراً لَكُمْ وَ إِنْ تَكْفُرُوا بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ‏  ¹⁰

در این روایت سه فراز وجود دارد که در اصل آیه نیست اما این اضافات تنها برای تفسیر و توضیح آیه در خلال آن بیان شده است. باید توجه داشت که «نَزَلَ» به معناى فرود آوردن و در اصطلاح روایات به همین معناى لغوى و شامل فرود آوردن وحى قرآنى و وحى غیر قرآنى (وحى تفسیرى) مى‌شود. این واژه در اصطلاح روایات با توجه به شواهد و قراین، بیشتر براى فرود آوردن معنا و تفسیر قرآن به كار رفته است.

3. ضعیفند و ارزش علمی ندارند:

امام خمینی(ره) می‌فرماید: «اخباری كه در تحریف قرآن بدان‌ها تمسك جسته شده یا ضعیف و غیرقابل استدلال می‌باشند یا طبق شواهدی ساختگی هستند و یا غریب و مایه شگفتی است و اما روایات صحیح از آنها مربوط به تأویل و تفسیر می‌باشند كه فقط تحریف در این مورد می‌باشد (معنوی) نه لفظ قرآن.»  ¹¹

بنابراین اگر نتوان تأویلى درست براى اینگونه از احادیث یافت، ناگزیر به دلیل تعارض با ادله عدم تحریف قرآن از درجه اعتبار ساقط خواهند بود. به همین جهت اكثر مفسران شیعه به عدم تحریف قرآن باور دارند ¹² و دیدگاه رایج در میان دانشمندان شیعى عدم تحریف قرآن‌كریم است.