نمونه های دانش و اندیشه امام رضا علیه السلام

ائمه اطهار علیهم السلام معدن علم و سرچشمه دانش حکمت و اخلاق و معارف عالی انسانی بوده و به تمام علوم مورد نیاز بشر آگاهی کامل دارند. به فرموده امام هشتم علیه السلام تمام نیازمندی های فرزندان آدم در نزد امام معصوم علیه السلام می باشد، و جمیع علوم مختلف بشری نزد آن هاست.¹

امام کاظم علیه السلام همواره با اشاره به امام رضا علیه السلام به فرزندان خویش می فرمود: این برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمد است، پس از وی پرسش ها و مجهولات خویش را بپرسید و آنچه به شما یاد می دهد آن را حفظ کنید، از پدرم (امام صادق علیه السلام) چندین بار شنیدم که فرمود: عالم آل محمد صلی الله علیه و آله در صلب توست و ای کاش او را درک می کردم.²

مرحوم شیخ صدوق می گوید: مامون در هر جا که احتمال می داد دانشمندی باشد و توانایی مناظره و مباحثه با امام رضا علیه السلام را داشته باشد به مجلس خویش دعوت کرده و او را با امام هشتم علیه السلام وارد بحث می نمود. او در این زمینه تلاش های فراوانی به عمل آورد که اندیشمندان و نظریه پردازان فرقه ها و گروه های مختلف اسلامی و غیر اسلامی در مباحثه علمی بر حضرت رضا علیه السلام پیروز شوند و این به جهت حسد و کینه باطنی وی نسبت به آن حضرت بود. اما امام رضا علیه السلام در تمام آن جلسات و مناظره های سنگین و پیچیده علمی بر تمام دانشمندان عصر غلبه کرد. آن حضرت با کسی به بحث و مناظره نپرداخت مگر اینکه در پایان، طرف مقابل به فضیلت و برتری و دانش سرشار امام هشتم علیه السلام اعتراف نمود و در برابر استدلال های قوی و محکم او سر تعظیم فرود آورد.³

شیخ طبرسی از هروی نقل کرده است که هیچ کس را دانشمندتر از علی بن موسی الرضا علیه السلام ندیدم و هیچ دانشمندی نیز او را ندید مگر این که همانند من به فضل و دانش او شهادت داد.⁴

خود امام رضا علیه السلام در مورد دانش بی کران حضرتش و برتری بر اندیشمندان و متفکرین علوم مختلف می فرماید: «زمانی من در روضه (مسجدالنبی صلی الله علیه و آله) می نشستم و در آن دوران دانشمندان زیادی در مدینه بودند، هرگاه یکی از آن ها در پاسخ پرسشی عاجز می گشت و دیگران هم نمی توانستند از عهده برآیند، همگی به من اشاره می کردند و مسائل مشکل را پیش من می فرستادند و من پاسخ همه آن ها را می دادم.»⁵

آن حضرت در گفتار دیگری می فرماید: «آن گاه که من بر اهل تورات با توراتشان و بر اهل انجیل با انجیلشان و بر اهل زبور با زبورشان و بر صابئین با زبان عبری خودشان و بر هربذان با زبان فارسی شان و بر رومیان با منطق خودشان و بر اصحاب مقالات و اندیشه های مختلف به طریقه خودشان استدلال کنم و آن گاه که هر دسته ای را محکوم نمودم و دلیلشان را باطل ساختم و آنان از عقیده و پندارهای خویش دست کشیده و بر گفتار من گرویدند، مامون در خواهد یافت که مسندی که بر آن تکیه زده حق او نیست و در آن هنگام از کرده خود پشیمان خواهد شد.» سپس فرمود: «و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.»⁶

سخن گفتن از علوم و اندیشه های بی کران امامان معصوم; آن یکه تازان میدان علم و عمل کار آسانی نیست. ما در این جا در حد مجال به نمونه هایی از دانش سرشار و اندیشه های تابناک ایشان می پردازیم.

شیخ صدوق رحمه الله به نقل از ابوالصلت هروی می نویسد: امام رضا علیه السلام با هر گروه و ملیتی از مردم با زبان مادری او سخن می گفت. به خدا سوگند او از خود آن ها به زبان محلی شان داناتر بود و از خودشان فصیح تر صحبت می کرد. روزی به او گفتم: « ای پسر رسول خدا، من از آشنایی شما به این همه زبان های مختلف در شگفتم! [چطور ممکن است یک انسان به این همه زبان های رایج و ملت های مختلف آشنایی کامل داشته باشد؟!] آن حضرت در پاسخ فرمود: ای اباصلت! من حجت خداوند بر تمامی مردم روی زمین هستم، و پروردگار متعال حجت و خلیفه خویش بر قومی نمی گرداند کسی را که زبان و گویش آن ها را بلد نباشد، آیا سخن امیرمؤمنان علیه السلام را نشنیده ای که فرمود: به ما فصل الخطاب عطا شده است و آیا فصل الخطاب غیر از آشنایی به لغات و زبان های گوناگون، چیزی دیگر است؟!»⁷

کلیم بن عمران می گوید: به امام رضا علیه السلام گفتم: از خداوند بخواه برایت فرزندی عطا کند. حضرت فرمود: «من صاحب فرزندی خواهم شد و او وارث و یادگار من خواهد بود.» بعد از مدتی امام جواد علیه السلام به دنیا آمد، حضرت رضا علیه السلام به اصحابش فرمود: «فرزندی به دنیا آمد که شبیه موسی بن عمران شکافنده دریاست و مانند عیسی بن مریم مادرش پاک و مطهر است.»⁸

همچنین صفوان بن یحیی نقل می کند: روزی نزد امام هشتم علیه السلام نشسته بودم که حسین بن خالد صیرفی وارد شد. وی به قصد مشورت و نظرخواهی به امام رضا علیه السلام گفت: می خواهم سفری به منطقه عریض داشته باشم. حضرت فرمود: «آن جایی را که به عافیت و امنیت و سلامتی دسترسی داری ترک نکن.» (یعنی به سفر نرو که احتمال خطر هست.) او از گفتار امام علیه السلام قانع نشد و به قصد سفر به عریض به راه افتاد، اتفاقا در راه با دزدان و راهزنان مواجه شده و تمام اموال و دارایی هایش به سرقت رفت و راستی گفتار حضرت بر او روشن گردید.⁹

حضرت رضا علیه السلام هنگامی که در یکی از مناظرات خویش در مجلس مامون، جایگاه والای عترت پیامبر صلی الله علیه و آله را با استدلال به آیات قرآن تشریح می کرد; در ضمن شمارش آیاتی که در مورد فضیلت اهل بیت علیهم السلام است، چنین فرمود: «اما هفتمین آیه این است: «خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم فرمان او باشید.»( احزاب / 56)

مسلمانان گفتند: یا رسول الله! ما معنی تسلیم را فهمیدیم که باید تسلیم فرمان شما باشیم، اما چگونه صلوات بگوئیم. فرمود: بگوئید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید.»

سپس امام رضا علیه السلام خطاب به حاضرین مجلس فرمود: آیا در این سخن خلافی هست؟ گفتند: نه. در این هنگام مامون گفت: این سخن اجتماعی است و هیچ اختلافی در میان امت اسلام نیست. آیا در مورد آل و فضیلت آل محمد، سخنی واضح تر و صریح تر می توانید از قرآن بیان کنید؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: بلی، شما به من بگویید، آیه شریفه «یس! سوگند به قرآن حکیم که تو قطعا از رسولان خداوند هستی و بر راهی مستقیم قرار داری.»( یس / 1 – 4)

دانشمندان مجلس گفتند: «معنی یس، محمد صلی الله علیه وآله است و کسی در آن شکی ندارد.» امام هشتم علیه السلام فرمود: «در این آیه خداوند متعال بر محمد و آل محمد فضیلتی عطا کرده است و کسی را یارای درک حقیقت آن نیست مگر از راه تعقل و اندیشه، برای اینکه خداوند متعال در کتاب مقدس خویش، به غیر از انبیاءعلیهم السلام بر هیچ کس سلام و درود نفرستاده و «سلام علی موسی و هارون »( صافات / 120) و در هیچ جای قرآن نفرمود: سلام علی آل نوح و سلام علی آل ابراهیم و سلام علی آل موسی و هارون. فقط فرمود: «سلام علی آل یس »(صافات / 130) یعنی آل محمد صلوات الله علیهم.» مامون بعد از شنیدن این بیان عالی و استدلال قرآنی، خطاب به حاضرین مجلس گفت: «اکنون فهمیدم که شرح این آیات و بیان آن ها در نزد معدن نبوت و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله می باشد.»¹⁰

حضرت رضا علیه السلام در همان مجلس، در شمار آیاتی که برای فضیلت و برتری اهل بیت علیهم السلام نقل می کرد آیه «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون »؛(انبیاء / 7) «اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.» را تلاوت کرده و فرمود: «ما اهل ذکر هستیم، اگر نمی دانید از ما خانواده بپرسید.» دانشمندانی که در مجلس حضور داشتند گفتند: «مقصود خداوند در این آیه از اهل ذکر یهود و نصاری هستند. » امام هشتم فرمود: «سبحان الله! اگر ما پرسیدیم، و آن ها هم به دین خودشان دعوت کردند و گفتند: دین ما بهتر از دین اسلام است، آیا چنین کاری بر ما جایز است؟» مامون پرسید: «یا اباالحسن! ممکن است این سخن را بشکافید و شرح دهید، تا خلاف ادعای این ها ثابت شود؟» حضرت رضا علیه السلام فرمود: «بلی، ذکر، رسول الله است و ما (اهل بیت) اهل آن حضرت هستیم و این نکته در کتاب خدا بیان شده است.

آن جا که در سوره طلاق می فرماید: «از مخالفت فرمان خداوند بپرهیزید، ای خردمندانی که ایمان آورده اید! زیرا خداوند ذکر را بر شما فرستاده، رسولی که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می کند.» ( طلاق / 10) پس ذکر، رسول الله است و ما هم اهل ذکر هستیم.»¹¹

پی نوشت ها:

1) عیون اخبار الرضا علیه السلام، همان، ج 1، ص 169.

2) اعلام الوری، ج 2، ص 64; بحارالانوار، ج 49، ص 100.

3) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 1، ص 152.

4) اعلام الوری، ج 2 ،ص 64; کشف الغمه، ج 2، ص 317.

5) کشف الغمه، ج 2، ص 317; بحارالانوار، ج 49، ص 100.

6) بحارالانوار، ج 49، ص 174.

7) عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 230.

8) بحارالانوار، ج 50، ص 15.

9) عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 232.

10) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 1، ص 185; تفسیر صافی، ج 4، ص 124.

11) عیون اخبار الرضاعلیه السلام، ج 1، ص 187.