بازتاب و تأثیرات حضور امام رضا(علیه السلام) در ایران

از دیگر پیامدهای حضور امام رضا(علیه السلام) در ایران مهاجرت سادات به ایران و قیام محمد بن قاسم بود که به توضیح مختصری از آن ها می پردازیم:

یکی از دلایل عمده نفوذ تشیع در ایران، ورود سادات علوی به این منطقه بوده است.

دلایل ورود سادات به ایران عبارت است از:

1ـ امن بودن مناطق ایران: ایران دور از دسترس حکومت‌هایی بود که مرکز آنها در شام و یا عراق قرار داشت. فشارهای عباسیان و پیش از آنها امویان، باعث شد که آنها بدین مناطق مهاجرت کنند.

2ـ مرفه بودن شهر‌های ایران.

3ـ محبوب بودن آنان نزد مردم این سامان، چه آنکه آنها فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بودند.(1) این مهاجرت‌ها بیشتر از قرن دوم به بعد بوده است، به ویژه با آمدن حضرت علی‌بن موسی(علیه السلام) به ایران. تسامح مأمون در مقابل سخت‌گیری پدرش رشید نسب به سادات، در رشد و گسترش علویان تأثیر بسزایی داشت. او گرچه با قیام های آنها به شدت برخورد کرد، به علت اعتقادی که به برتری علی(علیه السلام) بر سایر خلفا داشت، نسبت به علویان نیز احترام زیادی قائل بود، اما با این همه، سیاست او در اواخر نسبت به این افراد، که در هر حال حکومت عباسیان را تهدید می‌کردند، کاملاً‌ عوض شد. آمدن حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) به ایران از جمله‌ مهاجرت‌هایی بود که همزمان با آمدن علی‌بن موسی (علیه السلام) به ایران صورت گرفت.(2) حضور این بانوی گرامی سبب گسترش بیشتر تشیع در قم گردید. آنسان که پس از رحلت و به خاک سپردن ایشان در این شهر نیز تربت مطهرش مورد زیارت خاص و عام قرار گرفت، حتی بعد از وفات ایشان عده‌ای از سادات نیز به قم مهاجرت کردند.

حضرت احمد بن موسی کاظم(علیه السلام) نیز در دوره مأمون با گروهی عازم شیراز شد تا سرانجام به برادرش امام رضا(علیه السلام) بپیوندد. چون قتلغ‌خان، فرماندار مأمون در شیراز از آمدن احمد آگاه شد، در بیرون شهر در محلی روی به احمد آورد که به آن نقطه خان زینال، می‌گفتند. هر دو گروه با هم برخورد کردند و میانشان جنگ در گرفت، پس مردی از یاران قتلغ فریاد زد: اگر می‌خواهید به امام رضا(علیه السلام) برسید، او شهید شد. هنگامی که یاران احمد بن موسی این سخن را شنیدند،‌ از اطرافش پراکنده شدند و جز بعضی از قبیله و برادرانش کسی با او نماند. پس به طرف شیراز روی آورد و مخالفان در پی او آمدند و در همین نقطه که اکنون آرامگاه اوست و به شاه‌چراغ معروف است، وی را به شهادت رساندند.(3)

مرعشی درباره آمدن سادات به ایران چنین می‌نویسد: «سادات از آوازه ولایت و عهدنامه مأمون که بر حضرت امام پناهی داده بود، روی بدین طرف نهادند و او را بیست و یک برادر بودند. این مجموع برادران و بنو اعمام از سادات حسینی و حسنی، به ولایت ری و عراق رسیدند...»(4)

پس از اقدام مأمون در به شهادت رساندن حضرت امام رضا(علیه السلام) سادات به دیلمستان و طبرستان پناه بردند. مرعشی در این باره‌ می‌نویسد: «... چون سادات خبر غدر مأمون، که با حضرت رضا کرد، شنیدند پناه به کوهستان دیلمستان و طبرستان بردند و بعضی بدانجا شهید گشتند و مزار و مرقدشان مشهور و معروف است و بعضی در همان جا توطن نمودند و اولاد و اتباع ایشان باقیست و چون اصفهبدان مازندران در اوایل که اسلام قبول کردند، شیعه بودند و با اولاد رسول‌الله(ص) حسن اعتقاد داشتند، سادات را در این ملک مقام آسان‌تر بود...»(5)

این مزارهای متبرک در ایران، نمودی است از آرمان‌های راستین تشیع که از اسلام ریشه گرفته بود و در حقیقت پشتوانه عظیمی برای معیارها و ارزش‌های والای مکتب تشیع محسوب می‌گردید. این مکان‌ها افزون بر اینکه محلی برای زیارت مشتاقان خاندان اهل بیت(علیه السلام) بود، مدرسه بزرگی نیز برای زائران تلقی می‌گردید که از معرفت امامزادگان و فضایل اخلاقی آن بزرگواران بهره‌مند گردند و از سویی به مظلومیت و حقانیت آنان پی برند که این خود در گسترش مذهب شیعه نیز مؤثر بود. به بیان دیگر، این آرامگاه‌ها هر کدام به کانونی برای گسترش فرهنگ تشیع تبدیل گردید.

یکی از نتایج زودرس تأثیر امام رضا(علیه السلام) در خراسان، قیام محمد بن قاسم می‌باشد. اهمیت نفوذ تشیع و گستردگی آن پس از ورود امام رضا(علیه السلام) در خراسان به گونه‌ای بود که زمینه قیام محمد بن قاسم علوی در طالقان فراهم شد. هر چند این قیام در سال 219 هـجری و چند سال بعد از شهادت امام رضا(علیه السلام)‌ رخ داد، از آن روی که باعث گسترش تشیع در بخشی از خطه ایران گردید، در خور توجه است. محمد بن قاسم در زمان معتصم در طالقان خروج کرد و پس از جنگ‌هایی که میان او و عبدالله بن طاهر روی داد، سرانجام عبدالله او را دستگیر کرد و به نزد معتصم فرستاد.(6) وی پیش از آن مدتی در جوزجان تلاش کرد و طولی نکشید که چهل هزار نفر از مردم آنجا با وی بیعت کردند.(7) که این خود بیانگر وسعت گرایش‌های شیعی در خراسان است.

پی نوشت ها:

[1] ـ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص 159 و 160.

[2] ـ همان، 162.

[3] ـ کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(صلی الله علیه و آله) و بزرگان صحابه و تابعین، ص 160.

[4] ـ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ص 277.

[5] ـ همان، ص 278.

[6] ـ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص 537.

[7] ـ همان، ص 537. برای آگاهی بیشتر در خصوص این قیام بنگرید به همین کتاب، ص 536-548.