تبیان، دستیار زندگی
كسى تصور نكند اگر در خلوتگاه یا در میان جمع عملى را انجام مى دهد از دیدگاه علم خدا مخفى و پنهان مى ماند، بلكه علاوه بر خداوند، پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و مؤ منان نیز از آن آگاهند. توجه و ایمان به این حقیقت چه اثر عمیق و فوق العاده اى در پاكس
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

عرض اعمال محضر  پیامبر و ائمه

انسان و معنویت

«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسیرَى اللَّهُ عَمَلَكمْ وَ رَسولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سترَدُّونَ إِلى عَلِمِ الْغَیْبِ وَ الشهَدَةِ فَیُنَبِّئُكم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (1) ؛ بگو عمل كنید، خداوند و فرستاده او و مؤ منان اعمال شما را مى بینند و به زودى به سوى كسى باز مى گردید كه پنهان و آشكار را مى داند و شما را به آنچه عمل مى كردید خبر مى دهد.

به پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) دستور مى دهد كه به همه مردم این موضوع را ابلاغ كن : و بگو اعمال و وظائف خود را انجام دهید، و بدانید هم خدا و هم رسولش و هم مؤ منان اعمال شما را خواهند دید.

اشاره به اینكه كسى تصور نكند اگر در خلوتگاه یا در میان جمع عملى را انجام مى دهد از دیدگاه علم خدا مخفى و پنهان مى ماند، بلكه علاوه بر خداوند، پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و مؤ منان نیز از آن آگاهند.

توجه و ایمان به این حقیقت چه اثر عمیق و فوق العاده اى در پاكسازى اعمال و نیات دارد، معمولا اگر انسان حس كند حتى یک نفر مراقب او است وضع خود را چنان مى كند كه مورد ایراد نباشد تا چه رسد به اینكه احساس نماید كه خدا و پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و مؤ منان از اعمال او آگاه مى شوند.این آگاهى مقدمه پاداش و یا كیفرى است كه در جهان دیگر در انتظار او است .

مسأله عرض اعمال

در میان پیروان مكتب اهل بیت(علیهم السلام) با توجه به اخبار فراوانى كه از امامان رسیده عقیده معروف و مشهور بر این است كه پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و امامان از اعمال همه امت آگاه مى شوند، یعنى خداوند از طرق خاصى اعمال امت را بر آنها عرضه مى دارد.

روایاتى كه در این زمینه نقل شده بسیار زیاد است و شاید در سر حد تواتر باشد كه بعنوان نمونه چند قسمت را ذیلا نقل مى كنیم:

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده كه فرمود: تعرض الاعمال على رسول الله اعمال العباد كل صباح، ابرارها و فجارها، فاحذروها، و هو قول الله عز و جل و قل اعملوا فسیرى الله عملكم و رسوله، و سكت ؛ تمام اعمال مردم هر روز صبح به پیامبر عرضه مى شود، اعمال نیكان و بدان، بنا بر این مراقب باشید و این مفهوم گفتار خداوند است كه مى فرماید: و قل اعملوا فسیرى الله عملكم و رسوله، این را فرمود و ساكت شد .

در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: ان الاعمال تعرض على نبیكم كل عشیة الخمیس فلیستح احدكم ان تعرض على نبیه العمل القبیح! تمامى اعمال شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه مى شود، بنابراین باید از اینكه عمل زشتى از شما بر پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) عرضه شود شرم كنید .

باز در روایت دیگرى از امام على بن موسى الرضا(علیهما السلام) مى خوانیم كه شخصى به خدمتش عرض كرد براى من و خانواده ام دعائى فرما، فرمود مگر من دعا نمى كنم؟ و الله ان اعمالكم لتعرض على فى كل یوم و لیله ؛ بخدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه مى شود .

راوى این حدیث مى گوید این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: ا ما تقرا كتاب الله عز و جل و قل اعملوا فسیرى الله عملكم و رسوله و المؤ منون، هو و الله على بن ابى طالب ؛ آیا كتاب خداوند عز و جل را نمى خوانى كه مى گوید: عمل كنید خدا و پیامبرش و مؤ منان عمل شما را مى بینند بخدا سوگند منظور از مؤ منان على بن ابى طالب(و امامان دیگر از فرزندان او) مى باشد .

البته در بعضى از این اخبار تنها سخن از پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) به میان آمده و در پاره اى از على(علیه السلام)، و در بعضى پیامبر و امامان همگى ذكر شده اند، همانطور كه بعضى تنها عصر پنجشنبه را وقت عرض اعمال مى شمرند، و بعضى همه روز، و بعضى هفته اى دو بار و بعضى در آغاز هر ماه و بعضى بهنگام مرگ و گذاردن در قبر.

روشن است كه این روایات منافاتى با هم ندارند، و همه آنها مى تواند صحیح باشد، درست همانند اینكه در بسیارى از مؤ سسات گزارش كار كرد، روزانه را همه روز، و گزارش كار هفته را در پایان هفته، و گزارش كار ماه یا سال را در پایان ماه یا سال به مقامات بالاتر مى دهند.

مسأله عرض اعمال اثر تربیتى فوق العاده اى زیرا هنگامى كه من بدانم علاوه بر خداوند كه همه جا با من است پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و پیشوایان محبوب من همه روز  از هر عملى كه انجام مى دهم، در هر نقطه و هر مكان اعم از خوب و بد همه آگاه مى شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى كنم و مراقب اعمال خود خواهم بود.

پاسخ به یک پرسش :
خدا بود و دیگر هیچ ...

در اینجا این سؤ ال پیش مى آید كه آیا از خود آیه فوق منهاى روایاتى كه در تفسیر آن وارد شده است این موضوع را مى توان استفاده كرد و یا همانگونه كه مفسران اهل سنت گفته اند آیه اشاره به یک مسئله عادى دارد و آن اینكه انسان هر عملى انجام دهد، خواه نا خواه ظاهر خواهد شد، و علاوه بر خداوند، پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و همه مؤ منان از طرق عادى از آن آگاه مى شوند. در پاسخ این سؤ ال باید گفت: انصاف این است كه در خود آیه شواهدى بر این موضوع داریم زیرا:

اولا: آیه اطلاق دارد، و تمام اعمال را شامل مى شود و مى دانیم كه همه اعمال از طرق عادى بر پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و مؤ منان آشكار نخواهد شد، چرا كه بیشتر اعمال خلاف در پنهانى و بطور مخفیانه انجام مى شود و در پرده استتار غالبا پوشیده مى ماند، و حتى بسیارى از اعمال نیک مستور و مكتوم چنین است.

و اگر ما ادعا كنیم كه همه اعمال اعم از نیک و بد و یا غالب آنها بر همه روشن مى شود سخنى بسیار گزاف گفته ایم. بنابراین آگاهى پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و مؤ منان از اعمال مردم باید از طرق غیر عادى و به تعلیم الهى باشد.

ثانیا: در پایان آیه مى خوانیم : «فینبئكم بما كنتم تعملون» ؛ خداوند شما را در قیامت به آنچه عمل كرده اید آگاه مى سازد. شک نیست كه این جمله تمام اعمال آدمى را اعم از مخفى و آشكار شامل مى شود، و ظاهر تعبیر آیه این است كه منظور از عمل در اول و آخر آیه یكى است، بنابراین آغاز آیه نیز همه اعمال را چه آشكار باشد چه پنهان باشد شامل مى شود، و شک نیست كه آگاهى بر همه اینها از طرق عادى ممكن نیست.

به تعبیر دیگر پایان آیه از جزاى همه اعمال سخن مى گوید، آغاز آیه نیز از اطلاع خداوند و پیامبر و مؤ منان نسبت به همه اعمال بحث مى كند، یكى مرحله آگاهى است، و دیگرى مرحله جزا، و موضوع در هر دو قسمت یكى است.

ثالثا: تكیه روى مؤ منان در صورتى صحیح است كه منظور همه اعمال و از طرق غیر عادى باشد، و الا اعمال آشكار را هم مؤ منان مى بینند و هم غیر مؤ منان.

از اینجا ضمنا این نكته روشن مى شود كه منظور از مؤ منان در این آیه همانگونه كه در روایات فراوانى نیز آمده است تمام افراد با ایمان نیست، بلكه گروه خاصى از آنها است كه به فرمان خدا از اسرار غیب آگاهند یعنى جانشینان راستین پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم).

نكته مهمى كه در اینجا باید به آن توجه داشت این است كه، همانگونه كه سابقا اشاره كردیم مسأله عرض اعمال اثر تربیتى فوق العاده اى در معتقدان به آن دارد، زیرا هنگامى كه من بدانم علاوه بر خداوند كه همه جا با من است پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و پیشوایان محبوب من همه روز یا همه هفته از هر عملى كه انجام مى دهم، در هر نقطه و هر مكان اعم از خوب و بد همه آگاه مى شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى كنم و مراقب اعمال خود خواهم بود. درست مثل اینكه كاركنان مؤ سسه اى بدانند همه روز یا همه هفته گزارش تمام جزئیات اعمال آنها به مقامات بالاتر داده مى شود و آنها از همه آنها با خبر مى گردند.

آیا رؤ یت در اینجا به معنى دیدن است

معروف در میان گروهى از مفسران این است كه رؤ یت در جمله فسیرى الله عملكم... به معنى معرفت است، نه به معنى علم، چرا كه یک مفعول بیشتر نگرفته و مى دانیم كه اگر رؤ یت به معنى علم باشد دو مفعول مى گیرد.

ولى مانعى ندارد كه رؤ یت را به همان معنى اصلیش كه مشاهده محسوسات باشد بگیریم نه به معنى علم و نه به معنى معرفت، این موضوع در مورد خداوند كه همه جا حاضر و ناظر است و به همه محسوسات احاطه دارد جاى بحث نیست، و اما در مورد پیامبر(صلى اللّه علیه و آله و سلّم) و امامان نیز مانعى ندارد كه آنها خود اعمال را به هنگام عرضه شدن ببینند، زیرا میدانیم اعمال انسان فانى نمیشود بلكه تا قیامت باقى میماند.

3- شک نیست كه خداوند قبل از انجام اعمال از آنها با خبر و آگاه است و اینكه در آیه با جمله فسیرى الله مى گوید به زودى خدا اعمال شما را مى بیند اشاره به وضع اعمال بعد از وجود و تحقق آن ها است.

منبع : تفسیر نمونه

تنظیم : محمدی_گروه دین و اندیشه تبیان


پی نوشت :

1- سوره توبه آیه 105.