شعرهای تصویری و دیداری در ادبیات معاصر ایران
عوامل و عناصر ایجاد تصویرها و شکل های شعری
شاعران برای ایجاد تصویرها و شکل های شعری از شیوه‌های گوناگونی بهره می‌گیرند که مهمترین آنها عبارتند از:
1- تجزیه و جدانویسی واحدهای شعری
2- گونه‌گون نویسی مصراع‌ها
3- کم و زیاد کردن تعداد هجاهای هر مصراع
4- بهره‌گیری از هنر خوش نویسی و فن صفحه‌آرایی
5- بهره‌گیری از نقّاشی در کنار نوشتار
6- تکرار
1- تجزیه و جدا نویسی: یکی از روش‌هایی که همه ی شاعران در سرودن این گونه شعرها به کار می‌گیرند، تجزیه ی اجزای شعر به واحدهای کوچک تر و جدانویسی آن هاست. تجزیه ی جمله به واژگان و تجزیه ی واژگان به هجاها، واج‌ها و آواها از جمله ی آن هاست. آنان با فاصله گذاشتن میان اجزای یک مجموعه، برخی از آن ها را مورد تأکید قرار می‌دهند یا حالتی را القا می‌کنند و یا نوعی زیبایی را به نمایش می‌گذارند. نمونه ی زیر یکی از شعرهای کمینگز است. مترجم آن در توجیه جدا نویسی یا سر هم نویسی واژگان شعر او می‌نویسد: «شاعر با شکستن کلمات گویی می‌خواهد زمان را درازتر کند یا گستردگی حجم و فضا را برساند و با سر هم نوشتن کلمات، حرکت و ضرب (tempo) آن ها را تندتر و شتابناک‌تر سازد و یا شاید تجمّع و فشردگی زمان را نشان دهد .» [1]:
ه
ی
چ چ
ی
ز
ن
م ی ت و ا
ن
د
ا
ز ر
ا
ز
.
.
[2]
ترجمه ی شعر کمینگز این است که «هیچ چیز نمی‌تواند از راز آرامش بالاتر باشد» که مترجم نیز حروف سخن او را به شیوه ی خود او (در فارسی) جدا از هم نوشته است تا بدون شتاب و با آرامش خوانده شود.
کیومرت منشی زاده در بند زیر از شعر صفر با تجزیه ی واژه ی چکه و زیر هم نوشتن حروف آن ها تصویری از چکه کردن را عرضه می‌کند که با مضمون شعر او یعنی چکیدن خون خروس‌های جنگی تناسب دارد:
تاریخ شناسنامه ی سیاه هزاران خروس جنگی است
درود به حیله ی روباه زمان
که خون خروس‌های جنگی را
چ
ک
ه
،
چ
ک
ه بر خاک می‌ریزد. [3]
2- گونه‌گون نویسی مصراع‌ها: تجزیه و جدانویسی اجزای واحد شعری معمولا با قرار گرفتن برخی از آن ها در سطرهای بعدی همراه می‌شود. به همین سبب، زیر هم نویسی مصراع‌ها رایج ترین نوع نوشتن آن ها در این گونه شعرها است. زیر هم نویسی از آغاز پیدایش شعر نو یکی از ویژگی‌های آن شمرده می‌شد ولی در شعرهای دیداری مصراع‌ها همیشه زیر هم نوشته نمی‌شوند، بلکه شاعر برای به دست آمدن شکل های مورد نظر خود، ناگزیر می‌شود گاهی شعر خود را از پایین به بالا یا نموداری و موج دار و یا کج و... بنویسد که نمونه‌هایی از آن ها را می‌توان در برگ های 516 تا 526 کتاب بنیاد شعر نو در فرانسه دید. در شعر «میزگرد مروت» اثر طاهره صفّارزاده نیز دیدیم که چگونه واژگان آن دایره‌وار نوشته شده‌اند. شعر «استحاله» ی او نیز نمونه‌ای از کج نویسی به سمت راست و چپ است. [4]
3 - کم و زیاد کردن شمار هجاهای هر مصراع که از آغاز یکی از ویژگی‌های شعر نو به شمار می‌رفت در شعرهای تصویری و دیداری، حساب شده‌تر و با دقّت و وسواس بیش تری به کار گرفته می‌شود تا شاعران این گونه شعرها بتوانند به خوبی به تصویرها و شکل های مورد نظر خود دست یابند.
4 - بهره‌گیری از هنر خوش نویسی و فن صفحه‌آرایی نیز مورد توجّه شاعران بوده است. آنان گاهی با کوچک یا بزرگ نوشتن برخی از حروف، واژگان و جملات شعر و یا در کادر قرار دادن آن ها به شیوه ی‌روزنامه‌ای همچنین با استفاده از تنوع نگارش خط‌ها و به کارگیری شگردهای خوش نویسی به شکل های مورد نظر خود دست می‌یافتند. نمونه‌ای از آن را می‌توان در شعر طرح دار«هر کس می‌گوید من» در برگ های 42 تا 52 جلد سوم تاریخ تحلیلی شعر نو دید.
5- بهره‌گیری از نقّاشی در کنار نوشتار و تلفیق واژگان شعری با نقّاشی نیز از تجربه‌های شاعران شعر دیداری است. اصولا شعرهای دیداری را می‌توان نوعی کار گرافیکی دانست که به جای خطوط از واژگان برای نقّاشی شکل‌ها استفاده می‌شود. در این میان گاهی نیز خود نقاشی با خطوط، به کمک شکل‌های واژگانی می‌آیند، همچنان که در آثار آپولینر نمونه‌هایی از آن را می‌بینیم. او در شعر مادلین [5] با نقاشی یک قلب و یک ستاره در لابه لای واژگان ، تلفیقی از این دو را به نمایش گذاشته است. البته اثر دیگر او با نام «باران می‌بارد» [6] تنها نقاشی است و آن را نمی‌توان شعر دانست زیرا در آن واژه‌ای به کار نرفته است.
6- تکرار از مهم ترین عناصر شعرآفرین در شعرهای تصویری و دیداری است. تکرار علاوه بر ایجاد وزن شعری، نقش مهمی در شکل آفرینی و تصویرسازی ظاهری دارد و به همین سبب کاربرد آن در شعرهای تصویری و دیداری بسیار زیاد و متنوع است. موارد زیر گونه‌هایی از کاربرد تکرار در چنین شعرهایی است:
1- تکرار آوایی 2- تکرار واجی 3- تکرار هجایی 4- تکرار واژه‌ای 5- تکرار گروهی از واژگان 6- تکرار جمله‌ای 7- تکرار اعداد 8- تکرار نشانه‌های سجاوندی.
نمونه‌ای از سه تکرار آوایی، واجی و هجایی را می‌توان در شعر unio mystica از هوشنگ ایرانی دید. او در این شعر که به شکل لوزی نوشته است به وحدت عارفانه ی اشیا نظر دارد:
آ
آی، یا
«آ» بون نا
«آ»، «یا»، بون نا
آاوم،آاومان،تین‌تاها، دیزذاها
میـگ تا او دان : ها
هو ما هون: ها
یندو: ها
ها [7]
شعر دیداری میزگرد مروت خانم طاهره صفارزاده نمونه‌ای از تکرار واژگانی است که تنها با تکرار واژه ی «من» به تصویر کشیده شده است، شعر دیداری استحاله ی او نیز تنها با تکرار واژگان «او» و «ما» ساخته شده است. همچنین شاعر در شعر زیر با تکرار واژه ی قطره و زیر هم نوشتن آن تصویری از چکیدن اشک های خونبار خود را به نمایش می گذارد :
ای کاش می توانستم
خون رگان خود را
من
قطره
قطره
قطره
بگریم
تا باورم کنند . [8]
تکرار گروهی واژگان و تکرار جمله‌ای را نیز می‌توان در شعر «شهر در خواب» از طاهره صفارزاده مشاهده کرد. [9]
نمونه‌ای از تکرار اعداد را می‌توان در شعر «هالریت» از مشرف آزاد تهرانی دید که ضمن در نظر داشتن شباهت عدد هفت (7) با شکل پرندگان در حال پرواز، با تکرار عدد هفت پرواز فوجی از پرندگان را تصویر کرده است:
و مردگان در شب
مانند زاغ‌ها
بر آسمان کاغذی ولیر
پرواز می‌کنند :
7 7 7 7 7 7
7 7 7 7 7
7 7 7 7
7 7 7
7 7
7 [10]
استفاده از نشانه های سجاوندی و تکرار آن ها یکی دیگر از دستمایه های شاعران این گونه شعرهاست، مانند تکرار علامت سؤال در شعر محمد حقوقی [11] تکرار فلش و ممیز در شعر پرویز اسلام پور [12]، تکرار کاربرد پرانتز در شعر کمینگز [13] و تکرار سه نقطه ( ... ) در شعر زیر از منوچهر شیبانی که پخش شدن شن را به صورت ذره ذره نشان می‌دهد:
پاشد شن
...
...
...
جنبد باز
پاشد خاک
...
...
لرزد
...
...
از باد
...
ذرات شن
...
رقصد بر صحراهای سیه [14]
پی نوشت ها:
2- همان، برگ های 128 و 129.
3- لنگرودی، شمس، تاریخ تحلیلی شعر نو، نشر مرکز، تهران، 1372، ج 3، برگ 602 .
4- صفار زاده، طاهره، طنین در دلتا، برگ 59 .
5- هنرمندی، حسن، بنیاد شعر نو در فرانسه، برگ 518 .
6- همان، برگ 517 .
7- تسلیمی، علی، گزاره‌هایی در ادبیات معاصر ایران (شعر)، اختران، تهران، 1383، برگ 157.
8- انوشه، حسن، فرهنگ نامه ادبی فارسی، برگ 1446.
9- صفار زاده، طاهره، طنین در دلتا، برگ 57 .
10- انوشه، حسن، فرهنگ نامه ادبی فارسی، برگ 896 .
11- تسلیمی، علی، گزاره‌هایی در ادبیات معاصر ایران (شعر)، برگ 161.
12- لنگرودی، شمس، تاریخ تحلیلی شعر نو، برگ های 563 و 564 .
13- شمیسا، سیروس، ای. ای. کمینگز و شعرهایی از او، برگ های 102 و 108.
14- تسلیمی، علی، گزاره‌هایی در ادبیات معاصر ایران (شعر)، برگ های 158 و 159.
دکتر احمد رضی تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان
