جای پای قرآن در بیان آداب و معاشرت !

«آداب » جمع «ادب» به معنی آموختن علوم و دانش‏هاى گوناگون و محاسن اخلاقى است و به علوم و معارف عمومى نیز اطلاق مى‏شود و گاهى در مورد شخص یا شى‏ء خاص بكار مى‏رود؛ مانند آداب درس خواندن ، آداب نماز، آداب قاضى و آداب مسافرت و...1

آداب یعنى: چم و خم ، حُسن معاشرت ، اخلاق حسنه ، فضیلت مردمى. ²

در فرهنگ دینی و اسلامی نیز به ادب و رعایت آداب بسیار سفارش شده به طوری که ؛

پیامبر گرامی اسلام فرمود: " اَكْرِمُوا اولادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُم  ؛فرزندان خودرا محترم بدارید و با آداب خوب و پسندیده با آنان رفتارنمایید ." ³

بهترین آداب كدام است ؟! برای رسیدن به یک دستور علمی و عملی درست ، بهترین و عاقلانه ترین راه مراجعه به یک مرجع محکمی است که بتوان به آن کاملاً اطمینان داشت و آن را از هر نقصی مبرّا دانست و آن چیزی جز تالی تِلو ما انسانها ،یعنی ؛ قرآن مجید است . در کتاب الهی یک سری آدابی را ذکر کرده که وقتی مطالعه می کنیم می بینیم که جز عمل به چنین رفتارهایی  نمی توان زندگی و آداب  درستی داشته باشیم .در زیر به یک سری از این آداب اشاره می کنیم؛

در سوره نور چندین آیه هست كه كما بیش با هم مربوط است و از آیه 27 شروع مى‏شود : « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَیْرٌ لَّكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ  ; اى كسانى كه ایمان آورده‏اید ، به خانه‏هایى كه خانه‏هاى شما نیست داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام گویید . این براى شما بهتر است ، باشد كه پند گیرید . و اگر كسى را در آن نیافتید پس داخل مشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد : «برگردید» ، پس برگردید ، كه آن براى شما سزاوارتر است و خدا به آنچه انجام مى‏دهید داناست .

حقیقتاً اگر ما به این دستوراتی که از جانب خالقمان آورده شده عمل کنیم ، دیگر هیچ نیازی به هیچ قانون و محاکمه و مشاوری نداریم . در مورد رفت و آمد و معاشرت صراحتاَ قرآن سخن می گوید و می فرماید : جایى كه انسان ، علم به عدم رضایت دارد یا اجازه می گیرد ولى جواب رد می شنود نباید وارد بشود: " و ان قیل لكم ارجعوا فارجعوا ؛ اگر كسى خواست وارد منزل كسى بشود و اجازه خواست و گفتند «برگردید» یعنى اجازه ندادند اصرار نكند و برگردد " . این براى شما بهتر و براى مصالح جامعه اسلامى مفیدتر است.

اینجا نکته ی اجتماعی بسیار مهمی را خداوند متذکر می شود که متأسّفانه ما در جامعه بسیار کم می بینیم و آن این است که اگر به شما گفتند بر گردید ، بدون هیچ دلخوری و حرف و حدیثی برگردید . نکات در این آیه عبارت است از :

اول اینکه :صاحب خانه باید در گفتارش در مقابل مهمان صادق باشد و اگر آمادگی کامل را از میهمان دارد ، او را دعوت کند و در یک کلام (تعارف بی جا نکند ) . در حدیثی فرموده شده که اگر حرفی را می زنید ،اما در دل و قلبتان چیز دیگری را می خواهید این نوعی نفاق است و منافق دشمن خداست .

نکته ی دیگر این است که این باید فرهنگ جامعه ی دینی باشد که وقتی صاحب خانه با کمال احترام به کسی که می خواهد به دیدار او بیاید ،بگوید که الان آمادگی پذیرایی از او را ندارد ،مهمان نیز با کمال میل پذیرا باشد و ناراحت نشود و حتی بهترین کار این است که از صداقت او خوشحال شده و از وی بخاطر صداقتش تشکر کند .

نکته ی زیبای دیگری که قرآن می فرماید این است : اگر فردی قبلاً چنین اجازه‏اى را گرفته یا از نحوه رفتار و گفتار صاحب‏خانه اجازه ی ورود را کسب کرده ، در آن‏جا ورود جایز است اما آدابى دارد :

یكى از آدابى كه مى‏بایست رعایت ‏بكند این است كه سرزده وارد نشود . چون ممكن است ‏شخص ، در داخل خانه‏اش آمادگى براى پذیرش نداشته باشد یا در حالى باشد كه نمى‏خواهد كسى او را در آن حال یا به آن صورت ببیند ، این است كه در اسلام تأكید مى‏شود كه «استیناس‏» كنید . استیناس كردن ; یعنى انجام دادن كارى كه توجه را جلب بكند و در روایات در توضیحش آمده كه صدا بزنید یا تنحنح بكنید تا خودش را آماده كند . ضمناًً دستور مى‏دهد كه سلام هم بكنید « حتى تستانسوا و تسلموا على اهلها » . بعد می فرماید : اما اگر شخصى خواست وارد اتاق یا خانه‏اى بشود كه كسى در آن نیست ، مثلاً در زد و كسى جواب نداد و فهمید كه كسى آن جا نیست كه از او اجازه بگیرد در این صورت هم وارد نشود:"فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى یُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِن قِیلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ؛ طبعا وقتى كسى نباشد اذن هم تحقق نمى‏یابد پس شما باید وارد نشوید تا كسى پیدا شود و به شما اذن بدهد."

در آیه 58 سوره نور مى‏فرماید :  كسانى كه مملوك شما هستند و در خانه شما كار مى‏كنند و همین طور بچه‏هایى كه به حد تكلیف نرسیده‏اند سه مرتبه در شبانه روز اذن بگیرند ، پیش از نماز صبح، موقع ظهر و بعد از نماز عشا . اینها مواقعى است كه معمولاً انسان استراحت مى‏كند و دلش مى‏خواهد تنها باشد . و در آیه بعد مى‏فرماید ؛‏ اما اگر بچه‏ها به حد تكلیف رسیدند باید مثل سایرین اجازه بگیرند ; یعنى غیر از سه مرتبه‏اى كه گفته شد هر وقت دیگر هم مى‏خواهند وارد بشوند باید اجازه بگیرند .

براساس دستور اسلام ، وقتى دو نفر مسلمان به یكدیگر مى‏رسند ، با سلام كردن رعایت ادب را مى‏نمایند . سلام كه با سلامت ، هم خانواده است معنایش نفى خطر یا ملزوم آن است . این شعار اسلامى كه به عنوان تحیت ادا مى‏شود و در قرآن كریم مورد تاكید قرار گرفته ، شاید یكى از حكمتهایش این باشد كه هر انسانى در زندگى دایماً نگرانیها ، خوفها و دل واپسیهایى دارد و با هر كسى مواجه مى‏شود چون احتمال مى‏دهد كه از ناحیه وى ضررى به او برسد این نگرانى را دارد. پس اولین چیزى كه در هر برخوردى مطلوب است ، رفع این نگرانى است ، یعنى انسان احساس كند كه از طرف آن شخص ضررى به او نمى‏رسد و هیچ چیز براى انسان مهمتر از دفع ضرر نیست و بعد نوبت مى‏رسد به جلب منفعت. این است كه در اولین برخورد بهترین چیزى كه باید رعایت‏بشود همین تامین دادن به طرف است كه از ناحیه من به شما ضررى نمى‏رسد .

پس در آداب معاشرت اولین چیزى كه باید تأمین شود سلامت و امنیت است كه اگر این نباشد زندگى اجتماعى هیچ ارزشى ندارد . از این رو در موارد زیادى «سلام‏» با «آمین‏» در قرآن كریم ذكر شده است . مى‏دانید یكى از اسم هاى خداى متعال « سلام ‏» است و آن جا كه این اسم در قرآن كریم ذكر شده به دنبالش «مؤمن‏» هم آمده است: «هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِكُونَ  »⁴  خداست كه سلامتى را تامین و خطر را از دیگران رفع مى‏كند. «مؤمن‏» در این جا یعنى كسى كه ایجاد امن مى‏كند. و در روز قیامت‏به مؤمنین گفته مى‏شود " ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِینَ  ;  با سلام و امن وارد بهشت‏شوید ".⁵

یكى از نكته‏هایى كه در آداب معاشرت در قرآن كریم مورد تاكید واقع شده ، جواب تحیّت است . آیه‏86 سوره نساء مى‏فرماید : " وَ إِذَا حُیِّیْتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ حَسِیبًا " . كلمه تحیّت از ماده حیات است و گویا در اصل به این صورت بوده كه به عنوان اداى احترام مى‏گفتند: «حیاك الله». در اسلام بر این تأکید شده است که هرگاه کسی به شما سلام کرد شما جواب آن را بهتر از آن یا حداقل مثل آن پاسخ دهید .

به هر سخن و یا عملى  كه به عنوان اداى احترام انجام شود تحیّت گفته مى‏شود . ‏

‏

مطلب دیگرى كه در قرآن كریم درباره پیغمبر اكرم (ص) مطرح شده این است كه كسانى براى مهمانى به خانه پیغمبر اكرم (ص) مى‏آمدند ; مثلا فرض كنید كه براى ناهار دعوت مى‏شدند اما آنها دو ساعت پیش از ظهر مى‏آمدند آن جا مى‏نشستند تا موقعى كه ناهار بیاورند یا بعد از این كه ناهار مى‏خوردند مى‏نشستند و مشغول صحبت كردن مى‏شدند و پیغمبر اكرم (ص) خجالت مى‏كشیدند از این كه بگویند من كار دارم ، قرآن كریم به چنین كسانى مى‏فرماید كه اگر به خانه پیغمبر دعوت شدید همان موقع غذا بیایید و جلوتر نیایید كه مزاحم بشوید همچنین بعد از خوردن غذا ننشینید. اینها چیزهایى است كه موجب ناراحتى پیغمبر مى‏شود ولى خجالت مى‏كشد كه به شما بگوید اما خدا خجالت نمى‏كشد. در آیه 53 سوره احزاب مى‏فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا ... » یعنى موقع غذا بروید نه این كه دو ساعت جلوتر بروید و منتظر باشید كه غذا بیاورند . « فاذا طعمتم فانتشروا » و بعد از این كه غذایتان را خوردید آنجا را ترک کنید .

باید بدانیم که نکاتی که در آیات ذکر شد ، اختصاص به زمان پیامبر ندارد و یک درس اجتماعی برای تمام بشریت در هر دوره و زمانی می باشد .

1 - مجمع‏البحرین والمنجد ، واژه ادب

2 - المصباح المنیر ، واژه ادب

3 - مستدرك الوسائل ، چاپ جدید ، ج‏15 ، ص 168 ،ابواب احكام الأولاد ، باب 63 ، ج 33

4 - حشر ، آیه‏23

5 - حجر ، آیه‏46