تبیان، دستیار زندگی
نگاهی به چگونگی توجه ادبیات به حضور زنان در جنگ ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نگاهی به چگونگی توجه ادبیات به حضور زنان در جنگ؛

دختران opd به دنبال پوتین های مریم

دختران opd به دنبال پوتین های مریم

دیروز سی امین گرامیداشت هفته دفاع مقدس هم تمام شد . سی سال از جنگی که دنیا به ما تحمیل کرد می گذرد ، شاید بهتر باشد بگوئیم سی سال از دفاع مقدس و مقاومت ما می گذرد.ملت ایران البته در طول تاریخ بارها جنگ هایی را متحمل شده که در آغاز هیچ کدام نقشی نداشته و همواره در برابر تجاوز متجاوزان مقاومت کرده است.در این میان اما دفاع مقدس هشت ساله ما دارای ویژگی های خاصی است که آن را از دیگر مقاومت های ایرانیان متمایز می کند. یکی از این ویژگی ها چگونگی بازتاب آن در ادبیات و هنر بوده است. در طول تاریخ ایران ، هیچگاه هیچ جنگ یا مقاومتی تا این حد در هنر و ادبیات انعکاس نداشته و بر آن تاثیر نگذاشته است.تا آنجا که امروز در میان رشته های هنری و نیز ادبیات ما ، ژانری به نام دفاع مقدس وجود دارد.چندان اغراق نیست اگر بگوئیم این ژانر هنر و ادبیات بعد از انقلاب اسلامی را هدایت کرده و بر آن تاثیر گذاشته است.

ویژگی بارز و متمایز دیگر در دفاع مقدس که آن را از همه جنگ های دنیا و نیز مقاومت های ایرانیان در طول تاریخ این سرزمین جدا می کند ، میزان حضور و نقش زنان در دفاع مقدس است. مادرانی که فرزندان خود را برای رفتن به جبهه بدرقه می کردند و همسرانی که دعای خیر همراه راه شوهرانشان می کردند در پشت جبهه ، در کنار زنان پرستار، بهیار ، پزشک و رزمنده ای که در خط مقدم دوشادوش مردان می جنگیدند ، چهره ای متفاوت از دفاع مقدس ایرانیان ساختند.

اما بیشتر از همه مسائل و جنبه‌های مختلف جنگ ، از ایثار و فداکاریهای سربازان و مبارزین سخن گفته شود و از نقش پر اهمیت مادران و همسران آنها صحبتی به میان آورده نمی شود، بطور قطع حق مطلب بدرستی ادا نشده است، درست است که جنگ اصولا یک فعالیت مردانه و خشن محسوب می‌گردد و بی‌باکی و شجاعت فراوانی را می‌طلبد که بدون این ویژگیها و صفات انسانی امکان درگیریها و خونریزیها میسر نیست، اما باید توجه داشت که در پرورش این روحیه و خلقیات جنگی زنان و همسران رزمندگان نقش اصلی را ایفا می‌نمایند.در طول هشت سال دفاع قهرمانانه ملت ایران،زنان شجاع و فداکار،دوشادوش مردان به دفاع پرداختند،آنان دست به کارهایی زدند که هیچ کسی انتظار انجام آن را نداشت؛شجاعت‌هایی را از خود نشان دادند که همگان را از دوست و دشمن متحیر کرد.

زنان جنگ ابتدا به خود و سپس به دیگران اثبات کردند که زن مسلمان صاحب توانایی‌های بی‌شماری است که در صورت تجلّی، معرّف پایگاه و جایگاه زن در اسلام می‌باشد.از آنجائی که تاکنون این نقش آنچنان که شایسته و بایسته است تبیین نشده و با پـرهیز از تفکر تفکیکی نسبت به نقش زنان از مردان در دفاع مقدّس،در این نوشتار به این موضوع می‌پردازیم.

مخالفت با حضور زنان در جنگ

با شروع جنگ،تعدادی از زنان و دختران در مناطق مرزی غرب و جنوب کشور اسلحه به دست گرفته و به دفاع پرداختند. در این زمان مخالفت‌هایی با حضور زنان در جبهه‌ها وجود داشت و هنوز همه افراد قادر به پذیرش حضور آنان نبودند. مخالفت بـا حضور مستقیم زنـان در جبهه دلایلی داشت؛یکی از این دلایل تـرس از اسارت زنان به دست دشمن بود.

مریم امجدی از زنان مبارز جنگ،در کتاب پوتین‌های مریم که خاطرات خودنوشت او از حضور جنگ است چنین می‌گوید: عراقی‌ها تا کوی طالقانی رسیده بودند؛سر کوچه سنگربندی بود؛توی کوچه‌ها دولا دولا می‌رفتیم؛هر کس پشت و بالای سر نفر جلویی رگبار می‌بست تا عراقی‌ها نتوانند او را بزنند؛همین طور کوچه به کوچه و سنگر به سنگر می‌رفتیم، توی یکی از کوچه‌ها یکی از مسئولین را دیدم تا مرا دید داد زد:«در این جا چه می‌خواهی؟ برای چه این جا اومدی؟ برگرد عقب»، گفتم:«برای همون کاری اومدم که شما اومدین»گفت: «لازم نکرده مگر نمی‌بینی عراقی‌ها تا کجا اومدن» گفتم: «خوب، اومدم بجنگم، اسلحه دارم سرخود که نیومدم. بـا گروه ابوذر اومدم با همونا هم بر می‌گردم.» سراغ بچّه‌های گروه ابوذر رفت و سرشان داد زد: «چرا این خواهرها رو با خودتون آوردین؟ نمی‌ترسین اسیر بشن؟».نمونه‌های مشابه دیگر مخالفت‌ها با حضور مستقیم زنان در جبهه را در خاطرات زنان رزمنده می‌توان یافت. مینا کمایی در کتاب «دختران باغ OPD» خاطره‌ای از سیلی محکم برادرش نقل می‌کند که قصد داشت به اجبار او را از شهر جنگی خارج نماید.

راه های حضور زنان در ادبیات

اما چنانچه دو نکته ای که در بالا به عنوان ویژگی های متمایز دفاع مقدس گفته شد ( میزان انعکاس دفاع مقدس در ادبیات و هنر و میزان و نحوه حضور و مشارکت زنان در دفاع مقدس ) را در کنار هم قرار دهیم این سوال پیش می آید که بازتاب حضور زنان در دفاع مقدس در ادبیات این دفاع چگونه بوده است؟

کتاب هایی که خاطرات حضور زنان در جنگ را روایت می کند ، مهمترین بخش از ادبیات زنان در جنگ است. کتاب هایی همچون « دا » ، « پوتین های مریم » ، « دختران opd » ، « کفش های سرگردان » ، « یکشنبه آخر » ، « پائیز 59 » ، « یک دریا ستاره » ، « زیتون سرخ » و « خاطرات فاطمه آباد » از جمله این کتاب هاست. این کتاب ها به خوبی نشان می دهد که حضور زنان ما در جنگ چگونه بوده و چه تاثیری در روند دفاع ما داشته است. فراموش نکنیم که پر مخاطب ترین کتاب ما در عرصه دفاع مقدس و شاید پر مخاطب ترین کتاب ما در سه دهه اخیر ، کتاب « دا » ، یکی از کتاب های مربوط به ادبیات زنان در جنگ است.

بخش دیگری از ادبیات زنان در جنگ هشت ساله مربوط به کتاب هایی است که زنان نویسنده از جنگ به رشته تحریر درآورده اند. « کوچه نقاش ها » نوشته راحله صبوری ، « دا » نوشته سیده اعظم حسینی ، « لشکر خوبان » نوشته معصومه سپهری و « دلاور مرد سیستان » نوشته سارا عرفانی از جمله این کتاب هاست که در واقع نشان دهنده نگاه زنان به جنگ است که در ادبیات انعکاس یافته است.

بخش دیگری از ادبیات زنان در جنگ مربوط به خاطرات همسران رزمندگان جنگ است. کتاب های مجموعه کتاب بانوی ماه را که حاصل گفت و گو با همسران فرماندهانی همچون شهید همت ، شهید باکری ، شهید چمران و ... است را می توان در این رده ، دسته بندی کرد.

نویسندگان چه می گویند؟

در این میان اما ، نگاه و بررسی نویسندگان حوزه ادبیات داستانی به ادبیات زنان در جنگ هم در جای خود مهم و درخور توجه است.

راضیه تجار حضور زنان در ادبیات را در مقایسه با قبل از انقلاب را هم از لحاظ کیفی و هم از نظر کمی دارای رشد چشمگیری دانسته و می گوید : زنان توانسته‌اند آثار درخور توجهی در حوزه دفاع مقدس تالیف کنند.

این نویسنده همچنین به تفاوتهای داستان‌پردازی در میان زنان و مردان می پردازد و عنوان می کند: از آنجا که خانمها روحیه‌شان با احساسات و تخیل درآمیخته و جزئی‌نگرند، می‌توانند پردازشهای خوبی در خلق یک داستان ارائه دهند و به همین دلیل بسیاری از خانمها در زمینه زندگینامه داستانی و داستان دفاع مقدس رویکرد جدیدی داشته‌اند.

تجار استفاده از آرایه‌های داستانی، صداقت‌ و حقیقت را در تالیف آثار ادبی مهم می داند و ادامه می دهد:‌ اثری همچون «دا» به دلیل استفاده از آرایه‌های داستانی، صداقت در کلام و حقیقت ماجرا توانست از استقبال خوبی در میان مخاطبان برخوردار شود. البته تبلیغ و پشتیبانی از این کار در استقبال مردم از کتاب «دا» نقش تعیین‌کننده‌ای داشت.

خالق اثر « کوچه اقاقیا » می گوید: جنگ گرچه یک حرکت مردانه است اما در عالم واقع و در دفاع مقدس پشتیبانی و حمایت زنان باعث قوت قلب مردان ‌شد تا آنها با روحیه بالاتری به حفظ و حراست از ایران اسلامی بپردازند.

تجار ادامه می دهد: انتظار ما از نویسندگان برای به تصویر کشیدن خاطرات سالهای دفاع مقدس خیلی بیشتر از اینهاست. هشت سال دفاع مقدس ناگفته‌های بسیاری دارد که با یک حرکت مستمر می‌توان آن را تقویت کرد و اگر از زوایای مختلفی به این رویداد بنگریم، موضوعات زیادی برای پرداختن به آنها وجود دارد.

«یکشنبه آخر» کتابی با موضوع یک زن رزمنده است که با شروع جنگ پا به جبهه می گذارد و تا پایان جنگ، عمر و بهترین لحظات زندگی اش را صرف کمک به رزمندگان می کند. این کتاب یک داستان نیست، بلکه خاطرات یک زن رزمنده است که شاهد مرگ پدر در دوران نوجوانی بوده و مرارت های فراوانی را متحمل شده است.

معصومه رامهرمزی در «یکشنبه آخر» ، روایتی از جنگ و شهادت برادرش را به تصویر می‌کشد که به گفته وی سخت‌ترین بخش نگارش کتاب، توصیف لحظه شهادت او بوده است.

او مهم‌ترین انگیزه خود از نگارش این کتاب را نگاه موضوعی به دفاع مقدس و حفظ خاطرات و مستنداتی که می‌تواند گوشه‌ای از اتفاقات جنگ را به شکل واقعی نشان دهد می داند و می گوید :هدف من نقل روایت و خاطره بود.

او می گوید : من زمان جنگ، 14 سال داشتم و در این کتاب جنگ را از نگاه یک دختر 14 ساله مورد بررسی قرار دادم که نتیجه آن حفظ واقعیات دفاع مقدس شد. به نظر من این کتاب کاری مستند است که می‌توان همچون سندی تاریخی از آن استفاده کرد.

رامهرمزی با بیان اینکه «بیان خاطرات تلخ خیلی سنگین است و سخت‌ترین بخش نگارش کتابم نیز توصیف شهادت برادرم بود» می گوید : من اهل آبادان هستم و تصویر ذهنی من با تصویری که دیگران از جنگ می‌سازند خیلی تفاوت دارد، درست است که جنگ ذاتا موضوعی زشت و تلخ و تاریک است ولی جنگ ما چون دفاع، تکلیف و فراتر از آن یک حق بود، زیبا بود.

وی ادامه می دهد : جنگ برای ما با این مفاهیم تعریف جدیدی یافته و معنادار شد؛ مرگ در راه خدا شهادت است و بسیار زیبا ولی متاسفانه برخی افراط و تفریط‌ها در نگاه به جنگ، تصویر زیبای آن را در ذهن‌ها تخریب کرده است. جنگ زندگی است اما با جهت و معنای خاص خود و من تلاش کردم چگونگی رشد انسان‌ها در این محیط را به تصویر کشم.

وی در پاسخ به این سوال که « نقش زنان را در دفاع مقدس تا چه اندازه موثر می‌دانید؟» می گوید : زنان و مردان دوش به دوش هم جنگیدند. حضور فیزیکی و معنوی در جبهه باعث تقویت روحیه رزمندگان می‌شد و آنهایی هم که حضور نداشتند، فرزندان و همسرانشان را به جبهه فرستادند و تنهایی و سختی را به جان خریدند و اگر منصفانه نگاه کنیم زنان نقش اساسی در پیروزی جنگ داشتند.

سوره مهر

تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان