تبیان، دستیار زندگی
با توجه به اینکه در این سالها داور جشنواره های مختلف بوده اید وضعیت ادبیات داستانی جنگ را در میان قشر جوان که تجربه جنگ را نداشته اند چطور می بینید ؟
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

کشتی به گل نشسته ادبیات جنگ از نگاه ناخدا

گفت و گو با فیروز زنوزی جلالی

کشتی به گل نشسته ادبیات جنگ از نگاه ناخدا

فیروز زنوزی جلالی متولد  1329 از خرم‌آباد است و تحصیلات دانشگاهی اش را در رشته‌های نظامی گذرانده و ناخدا یکم کمیسر دریایی است . شاید باورش کمی سخت باشد که ادبیات مهمترین دغدغه اوست. وی به‌عنوان کارشناس با بخش داستان بنیاد جنگ‌زدگان، کتاب سال بنیاد شهید، بخش قصه و رمان حوزه هنری همکاری داشته است . پیرامون وضعیت فعلی ادبیات جنگ با او به گفت و گو نشستیم زیرا او  معتقد است  ما در حال دور شدن از این  ادبیات هستیم.

سیر تکاملی ادبیات دفاع مقدس را چطور ارزیابی می کنید ؟

ادبیات دفاع مقدس در دهه اول ادبیات بسیار پر تنش و احساسی بوده و طبیعی است. چون در آن زمان به دلیل ابتدای جنگ شور و حال مردم ایجاب می کرد و شرایط آن زمان چنین ادبیاتی را می طلبید. همه چیز رنگ و بوی جنگ داشت. حتی شما رادیو را  هم روشن می کردید مارش نظامی پخش می شد. بنابراین ادبیات هم، در این برهه  ادبیات تهیجی است و به تبع نویسندگان این عرصه هم کسانی هستند که رفته اند جبهه و حالا  با خاطرات فراوانی برگشته اند که می خواهند از آنها بنویسند.  ضمن اینکه این گروه تازه دست به قلم برده اند. دو وجه تهیجی و نوقلم بودن آنها باعث شد که آثار آنها نوشته های خام و شعاری باشد. چون باید شور جنگ و رگ غیرت مردم برای رفتن به جبهه ها برانگیخته می شد. از این رو  این جنس ادبیات هم مترادف با مسائل جاری شکل  تهیجی به خود گرفت . به تدریج که جلو می آییم و می رسیم به دهه دوم و سوم کارها از آن شور هیجانی و پر التهاب زمانه خودش مخصوصا پس از جنگ می افتد و جنس  ادبیاتی که به وجود می آید تقریبا از جبهه دور می شود و به مسائل پشت جبهه  ،بازداشتگاهها و تبعات بعد از جنگ می پردازد . در دهه سوم این ادبیات تحلیلی و معقول تر می شود و همان ادبیات درخوری است که نمونه هایش را داریم  گرچه در آن کم کاری وجود دارد . ویژگی دیگری که ادبیات دهه سوم دارد ، وجه افراط و تفریطی است که ما ایرانیان به آن دچاریم که گاهی مسئله ای را رد کامل و گاهی تایید کامل می کنیم که همزمان با آن یک ادبیات سیاه هم به وجود می آید و آن داستان های ضد جنگی است که آن طرف آب ها نوشته می شود و مال اینجا نیست. خیلی از این داستانها را می خوانید و می بینید اگر اسم شخصیت ها را عوض کنید ، احساس می کنید  در حال خواندن یک کار ترجمه هستید.

افرادی هستند که دست به قلم هستند اما در زمان جنگ هنوز متولد نشده بودند ، این افراد چطور می توانند در این زمینه آثاری خلق کنند تا این ادبیات حفظ شود و تداوم یابد ؟

ما تعریفی داریم که می گوید از تجربیات خودمان بنویسیم ولی امروزه بعضی از این تعاریف دگرگون شده است. اکنون به گواه رمان های برتری که در دنیا نوشته می شود، این قضیه جا افتاده که اگر نویسنده تخیل نیرومندی داشته باشد، با مطالعه و تحقیق می تواند رمان های درخوری بنویسد.

استیفن کرین نویسنده نشان سرخ دلیری که تجربه جنگ را نداشته هم به همین صورت کار کرده است؟

دقیقاً، استیفن کرین نویسنده ای است که از روی تصاویری که دیده ، بهترین نمونه رمان جنگی را نوشته است یا تولستوی صحنه های مرگ ایوان ایلیچ را به قدری  نیرومند توصیف می کند در حالیکه  تولستوی تا آن زمان مرگ را تجربه نکرده است.

مسئله تحقیق، مبحث مهمی در دنیاست که در واقع قسمت ننوشته کار است. در دنیا این یک رسم معمول است که وقتی نویسنده ای  می خواهد در مورد یک موضوع خاص  اثری خلق کند، تحقیق می کند. نویسنده نیرومند نویسنده ای است که یک کار بیرونی را می گیرد و با تخیل جاهای خالی آن را پر می کند.

چقدر در نمونه های ایرانی این قاعده رعایت می شود ؟

در  کشور ما فقر تحقیق وجود دارد و کمتر نویسنده این کار را انجام می دهد، چه در شاخه ادبیات جنگ و چه در سایر رشته ها. ما بن مایه های قوی و نیرومندی در زمینه جنگ  داریم که همان خاطرات باقی مانده از آن دوران است که می تواند به عنوان مواد اصلی استفاده شود.

چندی است قالب زندگینامه در کنار رمان و داستان کوتاه جایگاه ویژه ای در این ادبیات پیدا کرده است. نظر شما در مورد  ارزش ادبی  این آثار چیست؟

بازار نشر ما تا حد زیادی از زندگینامه داستانی شهدا و سرداران  اشباع شده که بن مایه های بسیار ضعیفی با قلم های بسیار ناتوان دارند . تمام این آثار شبیه به هم هستند و  این مشابه کاریها به کار لطمه زده است.

چرا نسل امروز با این شخصیتها همذات پنداری نمی کنند و این آثار کمتر ماندگار می شود ؟

طبیعتاً خلق یک جهان قائم به خود که از هیچ شکل می گیرد کار بسیار مشکلی است. به طور کلی در ادبیات  جنگ و ادبیات دینی  ما وضع به همین شکل است. چون  نویسنده به ناچار دچار خودسانسوری می شود شخصیت هایی که خلق می کند، آدم های ایده آلیستی هستند که بسیار دور از واقعیتند و آنقدر با زمین فاصله دارند که مخاطب  نمی تواند با آنها همذات پنداری کند. آدم هایی که اسم خوبی دارند ، حرف های خوبی می زنند و خوابهای خوب می بینند.

در نتیجه ادبیاتی که در این شرایط شکل می گیرد یک ادبیات تکراری است.

متاسفانه ، شمع ادبیات در این زمینه کم فروغ شده است و آثار بسیاری از نویسندگان ما دیگر رنگ و بوی جنگ ندارد و حتی با توجه به توقعاتی که از پیشکسوتان می رود کارهای درخور توجهی ارائه نمی شود و به طور کلی ما در حال دور شدن از این ادبیات هستیم.

چه راهکاری برای احیا این ادبیات دارید ؟

مسئولین و متولیان فرهنگی باید برنامه ریزی دقیقی انجام دهند و چند نشست آسیب شناسی برگزار کنند و با حضور اهل قلم مسائل  و معضلات این  ادبیات را  بررسی کرده و راهکار ارائه دهند و این مسئله ای است که باید در کانون توجه اهل قلم قرار بگیرد.

نمونه هایی که  بحث شد بیشتر در زمینه قالب رمان قرار دارد آیا این معضلات در زمینه داستان کوتاه هم وجود دارد ؟

ما در زمینه ادبیات داستانی چه از لحاظ ادبیات جنگ و چه غیر از آن ، وضعیت بهتری داریم و تواناتر هستیم و بهتر عمل می کنیم . یکی از دلایل به کوتاه بودن این قالب برمی گردد.

در حالیکه رمان عرصه گسترده تری است و در رمان ضمن تحقیق باید تداوم  حس  و حال فضای آن داستان را طی زمان نگارش حفظ کنید در حالیکه در داستان کوتاه این طور نیست و اشکالات کار سریعتر قابل اصلاح است.

با توجه به اینکه در این سالها داور جشنواره های مختلف بوده اید وضعیت ادبیات داستانی جنگ را در میان قشر جوان که تجربه جنگ را نداشته اند چطور می بینید ؟

نسل جوان در داستان کوتاه بسیار خوش می درخشد. من در این جشنواره ها گاه به نویسنده های  گمنامی برمی خورم که آثارشان حیرت انگیزند و  حتی  به مراتب بهتر از آثار افراد صاحب نام هستند و  یکی از خوشبینی های من به آینده ادبیات، همین مسئله است.

زهرا سیادت موسوی

تهیه و تنظیم: بخش ادبیات تبیان