نیاز فطری انسان به دعا
انسان موجودی است کمال گرا و به دنبال این حس است که احساس نیاز میکند به موجودی برتر و والاتر از خود و به همین خاطر دعا که یک وسیله ارتباطی است با آن موجود برتر به عنوان یک نیاز فطری در وجود نوع بشر نهادینه شده است برای اثبات این مدعا دلایل زیر را مطرح میکنیم :
دلیل عقلی:
دلیل عقلی این که واجب است انسان ضررها و بدی ها را در صورت امکان از خود دور سازد. روبرو شدن با شرور و بدی ها در دوران عمر، بدیهی و حتمی است، زیرا هر فردی یا گرفتار بلیات جسمی و داخلی است مانند بیماری های گوناگون و مشکلات خانوادگی و یا گرفتاری های خارجی دارد مانند آزار رسانیدن ستمگران و یا همسایگان و امثال این امور، و گفته اند الدنیا دار بالبلاء محفوفه. و حاصل آن که انسان یا بالفعل گرفتار بلیات است یا ممکن است گرفتار گردد و بر طرف ساختن ضرر چه بالفعل و چه بالقوه در صورت تمکن واجب است و چون دعا دافع و رافع بلیات است و تلاوت آن برای همه کس میسر می باشد، بدین جهت مبادرت و ممارست آن لازم است و به همین معنی علی علیه السلام اشاره فرموده است: «ما من احد ابتلی و ان عظمت بلواه؛ هیچ کسی نیست که بلایی گرفتار گردد اگر چه آن بلا بزرگ باشد». پس این حدیث روشن می سازد که هر کسی نیاز به نیایش دارد چه گرفتار باشد یا نباشد و فایده نیایش یا بر طرف ساختن بلای حاضر است یا جلوگیری از بلایی که هنوز نازل نگشته است و یا به دست آوردن فایده ای که آرزوی آن را دارد یا دوام نعمت هایی که موجود است. چه آن ائمه علیهم السلام از دعا تعبیر به سلاح کرده اند و سلاح چیزی است که بوسیله آن ضرر را دفع و نفع را جلب نمایند. 1
دلیل نقلی :
فقر ذاتی انسان به اضافه ضعف و ناتوانی همه جانبه، او را به قدرت لایزال و بی نیاز می کشاند و از خودخواهی باز می دارد و انسان می فهمد که بدون مشیت خداوند کاری سامان نمی گیرد، چرا که انسان به مجرد صحت و ثروت و کسب قدرت مغرور می گردد و طغیان می کند و به تعبیر قرآن کریم: «كَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى»2؛ به درستی که انسان وقتی خود را بی نیاز دید طغیان و سرکشی می کند.
دعا و توحید افعالی به انسان می آموزد که عامل موثر و مسبب الاسباب خدا است و او را در همه جا حاضر و ناظر می شمارد: «وَهُوَ مَعَكُمْ أَیْنَ مَا كُنتُمْ» 3؛و هر جا که باشید همراه شماست .
و باز قرآن این واقعیت را به ما می آموزد که: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» 4 ؛اى مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست كه بىنیازِ ستوده است.
نیازمندی وجود انسان در حدوث و بقا و به هنگام بلا و مصائب جای تردید نیست. انسان گاهی از دفع پشه ای و مگسی ناتوان شده و در بیماری ها، تصادفات، سکته ها و مرگ و میرها بیمار و مضطر شده ، خدا را می خواند.5
دعا از مصادیق روشن ذکرالله است. یاد خدا باعث آرامش روح و روان می باشد« أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» 6 ؛ آگاه باشید به یاد خدا قلب ها آرام می گیرد.
دعا برای جلب عنایت و رحمت الهی
«قُلْ مَا یَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَكُونُ لِزَامًا» 7؛ بگو پروردگار من برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد.
نهی از خواندن غیر خدا
در آیاتی از قرآن خدا انسان را نهی فرموده که غیر از او را بخواند، چون انسان باید کسی را بخواند که اولا علم به حوادث حال و آینده داشته باشد و ثانیاً قدرت داشته باشد از انسان دفع بلا و ضرر بکند؛ غیر از خدا چه کسی است که عالم به خفیات و جلیات باشد«إِنَّ اللّهَ لاَ یَخْفَىَ عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاء »8 ؛ به درستی که مخفی نمی ماند از خدا آنچه که در زمین و آسمان است.
اشکال
پس این همه نیاز و مشکلی که بوسیله انسان برای دیگران برآورده می شود، چگونه با این آیات قابل جمع است و جواب: اولا خدا دافع حقیقتی ضرر و بلا است و ثانیا عالم، عالم اسباب است و انسان فقط وسیله و واسطه برای دفع مشکل و ضرر می باشد، اگر خدا نخواهد انسان ها نمی توانند گره از کار و گرفتاری های هم دیگر بگشایند.
آیاتی از قرآن بر این ادعا
«وَلاَ تَدْعُ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَنفَعُكَ وَلاَ یَضُرُّكَ فَإِن فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِّنَ الظَّالِمِینَ» ؛9 و جز خدا چیزی را که نه سود به تو می رساند و نه زیانی، مخوان که اگر چنین کنی از ستمکاران خواهی بود.
«وَإِن یَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن یُرِدْكَ بِخَیْرٍ فَلاَ رَآدَّ لِفَضْلِهِ یُصَیبُ بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ » 10؛ و اگر خدا زیانی به تو رساند هیچ کس جز او آن را بر طرف نمی سازد و اگر اراده چیزی برای تو کند، هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد آن را به هر کس از بندگانش بخواهد می رساند او غفور و رحیم است.
« یَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَضُرُّهُ وَمَا لَا یَنفَعُهُ ذَلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِیدُ » 10؛ او جز خدا کسی را می خواند که نه زیانی به او می رساند و نه سودی، این گمراهی بسیار عمیقی است.
«قُلِ ادْعُواْ الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلاَ یَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنكُمْ وَلاَ تَحْوِیلاً» 11؛ بگو کسانی را که غیر از خدا می پندارید بخوانید، آنها نمی توانند مشکلی را از شما بر طرف سازند و نه تغییری در آن ایجاد کند.
1- عده الداعی، جمال الدین ابن فهله حلی، باب اول، ص 2.
2- علق، آیه 7 و 8.
3- حدید، آیه 4.
4- فاطر، آیه 15.
5- ره توشه راهیان نور، محمد تقی شریعتی، ص 27 الی 29.
6- رعد، آیه 28.
7- فرقان، آیه 77.
8- آل عمران، آیه 6.
9- یونس، آیه 106.
10- یونس، آیه 107.
11- حج، آیه 12.
