منتظر یک تولستوی مسلمان نباشید
نگاهی کوتاه به ادبیات دفاع مقدس ،با محوریت حرکت از خاطره تا رمان
فرهنگ پایداری تبیان: کورش علیانی را بیشتر به عنوان مجری تلویزیون می شناسند. مجری سابق برنامه «این شب ها» که به همراه علی درستکار برنامه را اداره می کرد. بد نیست بدانید علیانی بیشتر از این که چهره ای تلویزیونی باشد اهل قلم است. او حدود ده سال در موسسه‌ی روایت فتح در رده‌های مختلف مانند نویسنده و ویراستار و مدیر انتشارات فعالیت کرده است. علیانی همچنین داور جشنواره‌ی ربع قرن کتاب دفاع مقدس بوده و یکی از آثارش در کتاب سال دفاع مقدس مورد تقدیر قرار گرفته است. یادداشت زیر که به قلم کورش علیانی نوشته شده نگاهی است به سیر رشد ادبیات دفاع مقدس.
در روزهای آغازین مهر 1388 داوران جشنواره‌ی ربع قرن کتاب دفاع مقدس رأی نهایی خود را در مراسمی ساده و بی‌هیاهو اعلام کردند.کاری بزرگ که بی‌غوغا در میان غوغا سالاری هیچ مدار که روش متداول کارهای به ظاهر فرهنگی است، گم و مغفول ماند که ماند.
با توجه به این که داوران جشنواره‌ی ربع قرن کتاب دفاع مقدس، بیش از 6300 عنوان کتاب را در این جشنواره بررسی کردند، گزاف نیست که بگوییم تا کنون بیش از 7000 عنوان کتاب درباره‌ی دفاع مقدس چاپ شده است. باز با فرض نه چندان نامعقول صد صفحه حجم متوسط هر عنوان کتاب، داریم از بیش از 700 هزار صفحه متن حرف می‌زنیم. بیش از 210 میلیون کلمه‌ی چاپ شده. و تازه این تنها کتاب‌ها است، حجم عظیمی مطالب نیز در قالب نشریات چاپ و منتشر شده است.
کسی هست که بتواند مدعی شود از 31 شهریور 1359 تا کنون این قدر نوشته را خوانده است؟ چنین کسی باید در تمام این روزها کتاب خوانده باشد و هر روز دست کم 64 صفحه. و اگر تمام این نوشته‌ها را نخوانده‌ایم، می‌توانیم روش معقولی برای بررسی این حجم نوشته بیابیم؟
کابوس عددها را رها کنیم. یک بار این کتاب‌ها را در همان جشنواره بررسی کرده‌اند و نویسنده نیز به عنوان یکی از داوران گروه خاطره، با بیش از یک سوم این کتاب‌ها سر و کار داشته است؛ چه، خاطره بیش ترین حجم کتاب‌های دفاع مقدس را گرفته است. تنها به همین اعتبار است که نویسنده به خود اجازه می‌دهد نظری ولو اجمالی و گنگ درباره‌ی کتاب دفاع مقدس در ذهن بپرورد؛ و البته در این راه از سابقه ی ده سال کار مداوم درباره‌ی دفاع مقدس در انتشارات روایت فتح نیز بهره می‌گیرد.
دفاع ما واقعه ی بزرگی بود. هشت سال زمان و وسعت تمام کشور ایران و به طور خاص وسعت تمامی مرزهای مشترک ما با عراق، در کنار حضور یک پارچه ی تمامی مردم، این واقعه را ابعادی فراتر از معمول داده است. همان طور که بررسی کتاب‌های دفاع مقدس با کار یک نفره ممکن نیست، پدید آوردن ادبیات دفاع مقدس نیز کاری یک نفره نیست. نمی‌توان انتظار داشت که نابغه‌ای بیاید و شاهکاری بیافریند و «جنگ را بتمامه بنویسد» و ما همه برایش هورا بکشیم. این تصور که باید تولستوی ایرانی اسلامی ظهور کند و جنگ و صلح ما را بنویسد، تصوری خام و در خلأ است. برای رسیدن به یک رمان خوب درباره‌ی این جنگ بی نظیر مقدماتی لازم است که تنها یکی از آن‌ها نبوغ است. این عوامل – به اجمال – این ها هستند:
1. ثبت آنچه گذشت.
2. بررسی و ارزیابی ثبت شده‌ها
3. تلخیص و بازنویسی ثبت شده‌ها
4. سنت ادبی ایرانی – اسلامی رمان نویسی
5. زبان مناسب برای نوشتن
6. ایجاد جریانی که آن شاهکار بتواند در بسترش شکل بگیرد.
اما ملاحظاتی در باب هر یک از این موارد:
1. از همان روزهای آغاز جنگ، طراحی مجموعه ی عظیم و پر ثمر «راویان» آغاز این ثبت بود و بعد از آن نیز چه در طول جنگ و چه پس از آن، تلاش‌های ارزنده‌ی بسیاری برای ثبت آنچه در سینه‌ها از جنگ به جا مانده است انجام شده و می‌شود. از این نظر، هر چند جای کار بسیار است، اما کار از مرحله ی فقر شدید و کم بود بسیار گذشته است.
2. به جرأت می‌توان گفت هیچ نظم دقیق و روشمندی برای بررسی صحت و سقم اظهارات ثبت شده در مرحله‌ی نخست ایجاد نشده است. همان گونه که در دوره‌های جعل حدیث، عطش مؤمنان به دانستن سخن پیامبر و امامان فضایی ایجاد کرد تا هر که هر چه خوش دارد به نام آنان جعل کند، و جعلش هر چه عجیب تر و غریب تر در نظر مردم ساده پسندیده تر باشد، امروز نیز سنت ناپسند جعل در یک لایه ی اجتماعی اندک، اما مؤثر پدید آمده است که می‌توان آنان را راویان دروغین نامید. کسانی که یا در جنگ حضوری نداشته‌اند، یا اگر حضوری داشته‌اند، آنچه می گویند نه خاطراتشان از جنگ، که رؤیاهای پرشاخ و برگ و مجعولشان است.
3. در بازنویسی خاطرات، و نیز در ارزیابی موضعی و غیر روشمند اما دقیق موارد ثبت شده، کارهای بسیاری انجام شده که بی‌تردید مدیون چند مرد بزرگ است؛ مرتضی سرهنگی، هدایت‌الله بهبودی و علی رضا کمری. اگر اینان و گروهی که اینان در دفتر ادبیات مقاومت پروردند نبودند، ما الان در نقطه‌ای نزدیک به آغاز ایستاده بودیم. کار این گروه به طرزی شگفت هر دو عنصر کمیت و کیفیت را در خود داشت و علاوه بر آن به عنصر سوم آگاهی نیز دست یافته بود.
می‌توان مدعی شد که ادبیات راوی جنگ، در حد بازنویسی خاطره‌های بسیار کوچک – که به خطای مصطلح مینیمال می‌نامندشان – زبان خود را یافته است. اما این قطعاً تنها آغازی است برای رسیدن به زبانی که بتواند در گوشه‌ها و پرده‌های مختلف خود، راوی تمام روایت‌های کوتاه و بلند جنگ باشد
4. توضیح واضحات چرا؟ نیست. نداریم. راهی نیز به یافتن و داشتنش نگشوده‌ایم. ممکن است کاری از کسی را رمان بدانیم و ممکن است رمانی را ماندگارتر بدانیم، اما میان نوشتن چند رمان با ایجاد سنت ادبی زمین تا آسمان راه است. راهی که انگار سنگ راه و علامت راهنمایی درش نمی‌بینیم و سرگردان یافتنش شده‌ایم، مثل شاعران که «انهم فی کل واد یهیمون».
5. این نیز کیمیایی است از همان جنس نیست و نداریم. سابقه‌ی شکوهمند ادبیات فارسی، به سیاق از قضا سرکه انگبین صفرا فزود، ما را به زبانی رسانده آکنده و فربه و گاه ناتوان. زبانی که به هر کار می‌آید جز برقراری ارتباطی توانمند از جنسی که در ادبیات جنگ به آن نیاز داریم. می‌توان مدعی شد که ادبیات راوی جنگ، در حد بازنویسی خاطره‌های بسیار کوچک – که به خطای مصطلح مینیمال می‌نامندشان – زبان خود را یافته است. اما این قطعاً تنها آغازی است برای رسیدن به زبانی که بتواند در گوشه‌ها و پرده‌های مختلف خود، راوی تمام روایت‌های کوتاه و بلند جنگ باشد.
6. جریان نوشتن درباره‌ی جنگ ایجاد شده است. در مراحلی با بصیرت و بر اثر مراقبت بصیران دلسوزی چون سرهنگی و بهبودی، شاداب و جوان و دوان راه می‌یابد و می‌رود، و در مراحلی، افتان و خیزان و تنها و خسته و ضعیف. اما تا روزی که بتوان از کل این جریان نگارشی – و نه گوشه‌هایش – با افتخار و سربلندی نام برد، راهی بس دراز در پیش است.
تنظیم : فرهنگ پایداری تبیان
