جادوی سهشنبه شب قم
گزارش نشست نقد و بررسی سهگانه فاضل نظری در شهر کتاب
نشست نقد و بررسی سهگانه فاضل نظری با حضور سیدعلی موسوی گرمارودی، بهادر باقری و علی اصغر محمدخانی در شهر کتاب برگزار شد.
به گزارش پایگاه خبری حوزه هنری، موسوی گرمارودی درباره سه مجموعه غزل فاضل نظری با عناوین «گریههای امپراتور»، «اقلیت» و «آنها» گفت: شعر امروز ایران در مسیر بهرهمندی از تجربههای گذشته در بسیاری از حوزهها از جمله قالبهای سنتی خاصه در غزل دستاوردهایی تازه داشته است، از آن میان میتوان به صمیمیت در لحن، استفاده نو از مفاهیم و ترکیبهای گذشته، توجه به ساختار طبیعی زبان و روزآمد کردن زبان و بیان آن اشاره کرد.
وی ادامه داد: در این نشست سعی میشود از رهگذر مرور در سه مجموعه شعر فاضل نظری غزلسرای جوان معاصر با نامهای «گریههای امپراتور»، «اقلیت» و «آنها» بررسیهایی چندوجهی در زمینه ساختار، محتوا و ارتباط آن دو با هم در شعر امروز صورت گیرد.
گرمارودی در ادامه با اشاره به دکتر سعید حمیدیان ابراز داشت: حمیدیان درباره حسین منزوی مینویسد: منزوی از برترینهای غزل روزگار ما است، جز در مواردی نه چندان زیاد که در پی کشف و اشراق در دوردستهای خیال یا کرشمههای فوق نو بیانی میرود، غالبا به قدری سوژههای بکر از محیط دور و بر خود شکار میکند که خواننده از خود میپرسد: پس این همه شعر از در و دیوار میریخت و کسی به دنبال آن نبود؟
وی با اشاره به این سخن درباره فاضل نظری اظهار داشت: بنده درباره فاضل نظری میگویم در میان جوانان، فاضل چشم و جایگاه منزوی در غزل دارد و گفتهاند «بوحنیفه شام از دنیا رفت/ شافعی را صبحدم مادر بزاد». به گفته این پژوهشگر، فاضل نظری در این سه کتاب که از او خواندهایم، یعنی «گریههای امپراتور»، «اقلیت»، «آنها» غزل عرشی حافظانه و تعبیراتی نظیر «بیخود از شعشه پرتو ذاتم کردند/ باده از جام تجلی صفاتم دادند» ندارد و شاید دیگر روزگار را اینگونه تعبیرات هم سرآمده باشد، اما هر سه کتاب فاضل لبریز از شکار لحظههایی است که همه تجربه شاعرانه خود اوست.
وی درباره ابیات و واژگان به کار رفته در اشعار فاضل نظری بیان کرد: تنها کار شاعر شکار لحظهها نیست، گاهی یک شکارگاه کامل، تماما در اختیار این شکارچی است؛ غزل گزارش در گرفتن شعلههای یک عشق شهودی است که از جرقه تلاقی دو نگاه در «آیینه ماشین» هنگام سفر شاعر به قم آغاز میشود (اشاره به شعر، مستی نه از پیاله نه از خم شروع شد/ از جادوی سهشنبه شب قم شروع شد.)
گرمارودی در ادامه خاطرنشان کرد: پایان این غزل یکی از زیباترین حسن مقطعهاست، زیرا دوپهلو است؛ «تا گفتم السلام علیکم» رندانه این معنا را دارد که معشوق را یافته و تا به او سلام کرده است، عشقی که چراغ رابطه آن خاموش شده بود، دگرباره با سلام شروع میشود و شاهکار اصلی شاعر این است که زمان سفر در این غزل یعنی «سهشنبه شب» نشانهای رمز مانند برای اهل نظر میگردد تا در همان حال که ظرفیت زمینی عشق را در غزل حفظ میکند، آن را تا آستان معشوق موعود به آسمان عروج دهد.
وی در ادامه با اشاره به سهگانه فاضل نظری تصریح کرد: «گریههای امپراتور» مجموعه 39 غزل است، نخست بار سال 83 و تاکنون هفت بار چوب شده است؛ «اقلیت» مجموعه 37 غزل است، چاپ نخست در سال 84 و تاکنون پنج چاپ داشته؛ «آنها» مجموعه 51 غزل است که امسال چاپ شده و نام هر مجموعه از میان نام غزلهای مجموعه بعد گرفته شده است.
وی گفت: در مورد قریحه فاضل چیزی نمیتوانیم بگوییم جز اینکه آثار آن را در پروازهای دور تخیل او، نازکخیالیهای شگرف او، تداعیهای گسترده او، تصویرهای رنگارنگ او و در یک کلام خلاقیت او مشاهده میکنیم.
وی به علل توفیق فاضل نظری اشاره کرد و افزود: نخستین عامل توفیق او این است که او در سرودن به یک قالب بسنده کرده و ما جز در قالب غزل شعری از او سراغ نداریم، همین امر تمام نیروهای قریحه او را در یک جهت متمرکز ساخته است. اینکه از میان تمام قالبها، غزل، فاضل را انتخاب کرده است، نشانه خوشبختی او و عامل دوم توفیق اوست.
به گفته گرمارودی، از دیگر عوامل توفیق نظری توجه به آرایههای لفظی و معنوی گوناگون در هر سه مجموعه و نوع کاربرد متعادل آنها به گونهای که برجستگی نیابد و در چشم نباشد است.
وی در این راستا اضافه کرد: دامنه وسیع این آرایهها در سه مجموعه غزل فاضل و گستردگی انواع آنها از هنجارشکنی، کاربرد پارادوکس، مبالغه، تضمین، حسن مقطع، ایهام و توریه، و تلمیع و غیره در حوزه علوم بلاغی هم اغراق و اسناد مجازی و تشخیص و غیره طبعا در این نشست نمیگنجد.
وی تاکید کرد: در شعر فاضل تضمین مصرح مطلقا وجود ندارد، اما نمونههای زیبایی از نوعی تضمین غیر مصرح هست که میتوان آن را نوعی تلمیح نامید، به دلیل آنکه غالبا نه عین شعر، که مضمون شعر شعرای دیگر را در شعر خود میگنجاند.
موسوی گرمارودی درباره این شاعر تصریح کرد: به اعتبار محتوا، بیگمان فاضل شاعری معناگراست، حوزههای معنا در غزل او عبارتند از: عشق ملموس و زمینی و مناسبات آن، عشق الهی، پذیرش تقدیر، دغدغه مرگ، مناسبات اجتماعی و دوستداری طبیعت و دو سه مورد شعر آئینی.
وی در مورد غزل نظری افزود: غزل فاضل، غزلی با طراوت و از بهترین نمونههای «غزل نو» است، با آنکه ردپاها گاهی نشان میدهد که فاضل در نه توی جنگلهای سبز بیدل گشت و گذار بسیار داشته است که گاهی حاصل آن هم به قول روان شاد اخوان پر بدک نیست.
این شاعر پیشکسوت درباره سبک نظری اظهار داشت: سبک او عراقی است آن هم با بسامد لغات عربی کم و روشنی و فصاحتی که شعرا و را به سعدی نزدیک تر میکند تا حافظ.
وی گفت: فاضل شلختگی ادبی ندارد و در قضاوتی کلی حتی باید گفت: پس از استادان پیش کسوت و در میان جوانان، شاعری ادیب است؛ اما یک ضربالمثل عربی میگوید: «انالجواد فله یکبو و انالصارم قدینبو» اسب تندرو هم گاهی میلغزد و شمشیر تیز هم گاهی زنگ میزند.
وی در خاتمه گفت: توحید، محوریترین حوزه اندیشه دینی و والاترین دغدغه اسلام است، کلمه الله هی العلیا، بنابراین جا دارد اگر غزل در تنگنای زبان یا مضمون، لطمهای به این حوزه وارد کند، لطمهزدایی کنیم و در پایان درباره شعر فاضل میگویم: «باش تا صبح دولتش بدمد/ کاین هنوز از نتایج سحر است»
موسوی گرمارودی این شعر فاضل نظری را برای حاضران در نشست خواند و از آن به عنوان یکی از زیباترین اشعار فاضل نام برد: مستی نه از پیاله نه از خم شروع شد / از جاده سهشنبه شب قم شروع شد
آیینه خیره شد به من و من به آیینه / آن قدر خیره شد که تبسم شروع شد
خورشید ذرهبین به تماشای من گرفت / آنگاه آتش از دل هیزم شروع شد
وقتی نسیم آه من از شیشهها گذشت / بیتابی مزارع گندم شروع شد
موج عذاب یا شب گردابی! هیچ یک / دریا دلش گرفت و تلاطم شروع شد
از فال دست خود چه بگویم که ماجرا / از ربنای رکعت دوم شروع شد
در سجده توبه کردم و پایان گرفت کار / تا گفتم السلام علیکم ... شروع شد
بهادر باقری استاد دانشگاه و منتقد در این نشست درباره کتاب سهگانه فاضل نظری گفت: در دفتر «اقلیت» سبک کهن بر دیگر سبکها غلبه دارد و فضا در آن فضای شهر کهن است، در این دفتر چندان تصاویر و اندیشههای نو دیده نمیشود. اکثر تصاویر در این اثر سنتی و تکراری بوده و تازگی در آنها دیده نمیشود و حتی گاهی تعابیر کاملا سنتی و کلیشهای است.
وی در ادامه نقد این اثر تاکید کرد: در این مجموعه عنصر اندیشه چندان چشمگیر نیست و قوه عاطفه به بسیاری از غزلها تزریق نمیشود. وی با اشاره به مجموعه «اقلیت» اضافه کرد: هر چه در این مجموعه جستوجو کردم قافیه و ردیفهای بکر ندیدم و باید گفت که برق قافیه خواننده را شکار نمیکند؛ اما گاهی شروع ابیات قوی نیست اما غزل در ادامه زیبا میشود.
وی درباره سبک غزل فاضل نظری بیان کرد؛ بخش عظیمی از شعرهای فاضل در حیطه سبک هندی قرار میگیرد و محور عمودی غزل در آنها محکم نیست. باقری در ادامه افزود: گاهی غزل فاضل، لحن شهریار یا رهی معیری را به خود میگیرد، تصاویر سنتی و کلیشهای بسیار پربسامد، در دفتر اول و پس از آن در دیگر دفترها دیده میشود.
وی گفت: صدف و دریا؛ دام و آهو؛ دام و گیسو؛ زلف پریشان؛ آئینه و غبار؛ ساغر و ساقی؛ یوسف و عزیز و برده؛ از موضوعات مطرحه در اشعار این شاعر هستند؛ اما در دفتر «اقلیت» از صفحه 75 به بعد رگههای نوآوری خود را نشان میدهد.
این منتقد در ادامه به چاپ مجموعه «اقلیت» عنوان کرد: مجموعه «اقلیت» در 27 سالگی شاعر چاپ شده که شروعی خوب برای او محسوب میشود و نوید آیندهای روشن قوی و با افتخار را دارد.
وی با اشاره به مجموعه «گریههای امپراتور» تصریح کرد: این مجموعه از «اقلیت» هم قویتر است، چرا که بسامد نوآوریهای مطرح شده در آن فراوان است؛ قافیه و ردیفهای تازه به مجموعه جان دوباره میدهد.
وی در این راستا خاطرنشان کرد: در این دفتر زبان زلال و امروزی شده، تصاویر بدیهیتر میشود و تازگی در تک تک تصاویر خودنمایی میکند.
وی با انتقاد از واژههای بکار رفته در شعر فاضل نظری گفت: واژههایی چون، عنا، آینه، قایق، دریا، سنگ، دلتنگی اینها تصاویری است که ذهن ما قرنها با این تصاویر خو گرفته پس نظری باید تلاش کند این تصاویر آشنا را با حرف تازه بیان کند.
وی در ادامه تصریح کرد: در این دفتر فاضل به غزل و ردیفهای طولانی روی میآورد، ردیفهای جمله واری همانند: «زندگی با مرگ بعد از ما چه فرقی میکند».
باقری در ادامه درباره سبک نظری اظهار داشت: نظری در مثلثی با سه راس به سر میبرد که سبک عراقی، سبک هندی و سبک غزل امروز سه راس این مثلث هستند، اما شاعر با سبک غزل امروز شناخته میشود در اشعار او غلبه با سبک عراقی و بعد سبک هندی است.
وی در پایان عنوان کرد: اگر این سه مجموعه در یک مجموعه خلاصه و چاپ میشد بهتر بود؛ نظری باید در برابر وسوسه چاپ مقاومت کند و آثار خود را به سرعت و وفور منتشر نکند چرا که برای چاپ باید بهترینها گزینش شود یعنی کاری حافظانه.
فاضل نظری، شاعر در این نشست با پاسخ به پرسشها و انتقادات منتقدان و حاضران در این نشست درباره کلمات بکار رفته در شعر خود و اینکه برخی معتقدند استفاده لغات قدیمی در شعر فاضل فراوان است، گفت: کلمه قدیمی معنادار نیست، تا زمانی که معنای کلمه را میفهمیم این کلمه نمیتواند محکوم به قدیمی بودن شود و در قفسههای فراموش شده جای گیرد؛ کلمه ساقی بار معنایی دارد و اگر این کلمه از پیشینه فرهنگی ما حذف شود مخاطب باید چگونه با شعر حافظ برخورد کند؟
وی ادامه داد: آیا مخاطب و شاعر امروز به این گناه که 700 سال پس از حافظ متولد شده نمیتواند حرف بزند ولو اینکه حرف تازه داشته باشد؟ معتقدم شاید این مسئله از منظری باز کردن ظرفیت غزل باشد.
وی در پاسخ به نقد باقری درباره ذوق نشر گفت: ذوق چاپ ندارم، اما تا هر وقت پیش آید شعر گفته و آن را منتشر میکنم.
وی در سخن پایانی چنین گفت: نباید برای پیدا کردن محور عمودی، افقی در شعر امروز، به دنبال اشاره مستقیم بگردیم، بلکه باید حال و هوای مشترک وجود داشته باشد.
تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان