موفقیتهای دست راست برای زنان
مجموعه تلویزیونی «آنچه دست راست تو تصرف میكند» تازهترین مجموعه تلویزیونی كشور عربیزبان سوریه است كه سروصدای زیادی در این كشور و همچنین كشورهای همسایه به پا كرده است.
نجات آنزور، كارگردان كهنهكار سوری با این مجموعه تماشاگران داخلی را شوكه كرده است، چرا كه مضمون مجموعه در بین كارهای متداول تلویزیونی حكم یك مضمون تازه و در عین حال غیرمتعارف را دارد.
قصه این مجموعه زندگی مردی متعصب و قدیمی را روایت میكند كه بشدت به شیوه سنتی زندگی میكند و بر این باور است كه زنان حق زندگی ندارند و موجوداتی درجه 2 هستند. به همین دلیل، وی به آزار و اذیت زنان محیط پیرامون خود میپردازد.
قصه مجموعه با دستمایه قرار دادن چنین مضمونی قصد ارائه چهرهای انسانی از تعلیمات اسلام دارد و میخواهد فاصله آن را با كسانی نشان دهد كه قرائتی تند و ارتجاعی از این تعالیم دارند.
تلویزیون دولتی سوریه با نمایش این مجموعه موفقیت زیادی كسب كرده است و استقبال بالای تماشاگران از آن، نام این شبكه تلویزیونی را دوباره بر سر زبانها انداخته است. مجموعه «آنچه دست راست تو تصرف میكند» تبدیل به یكی از محبوبترین و موفقترین مجموعههای تلویزیونی سالهای اخیر كشور سوریه شده و گوی سبقت را از بسیاری از مجموعههای پربیننده خارجی گرفته است.
قهرمان اصلی مجموعه آنچه دست راست تو تصرف میكند، زن جوانی به نام لیلاست. انتخاب یك كاراكتر مونث برای ایفای نقش اصلی مجموعه، حكایت از بصیرت سازندگان آن میكند.
رسانههای گروهی سوریه از موفقیت این مجموعه خانوادگی به عنوان یك پدیده اسم میبرند و مینویسند خیابانهای شهرهای بزرگ سوریه (و بویژه دمشق پایتخت آن) هنگام پخش مجموعه، خالی از مردم و سوت و كور است. سازندگان مجموعه هنگام تولید آن پیشبینی موفقیت آن را میكردند، ولی تصور آن را نمیكردند كه تبدیل به یك چنین پدیده بزرگی در سطح ملی شود. برخی از منتقدان هنری در دمشق میگویند با توجه به این كه تلویزیون دولتی سوریه تهیهكننده این مجموعه است، حتما قبل از تولید از سوی مسوولان رسمی چراغ سبز تولید آن را گرفته بوده است.
محبوبیت نقشهای زنانه
قهرمان اصلی مجموعه آنچه دست راست تو تصرف میكند، زن جوانی به نام لیلاست. انتخاب یك كاراكتر مونث برای ایفای نقش اصلی مجموعه، حكایت از بصیرت سازندگان آن میكند. معمولا پای ثابت تماشاگران مجموعههای تلویزیونی در كشورهای شرقی خانمها هستند و آنها با مجموعههایی كه یك كاراكتر زن را در مركز رویدادهای خود دارند، احساس همراهی و همذاتپنداری بهتر و بیشتری میكنند.
به همین دلیل است كه مجموعههای پرسروصدای تلویزیونی خارجی همچون «24» و «فرار از زندان» نتوانستهاند موفقیت زیادی در شبكههای تلویزیونی قاره آسیا و كشورهای عربی و خاورمیانه پیدا كنند. در این بین، موفقیت «لاست/ گمشدگان» حكم یك استثنا را دارد كه دلیل اصلی آن به جنبههای پررمز و راز این مجموعه و نوع روایت آن برمیگردد.
اما آنچه دست راست تو تصرف میكند از نظر ساختار حال و هوای تمام مجموعههای قدیمی تلویزیونی را دارد كه قصهاش را سرراست و مستقیم تعریف میكند. لیلا شخصیت اصلی قصه زن جوانی است كه در زندگی خانوادگی از سوی برادر بزرگترش، توفیق مورد ظلم قرار میگیرد و مجبور است به دستورات و امر و نهیهای او گوش كند.
تلویزیون دولتی سوریه این مجموعه را به مناسبت ماه مبارك رمضان پخش كرده است. كشورهای لبنان، عمان و لیبی هم همزمان با سوریه، این مجموعه را روی آنتن بردهاند.
مجموعه در 30 قسمت تهیه شده و تماشاگران تلویزیونی هر شب شاهد پخش یك اپیزود آن بودهاند، قصه مجموعه در 2 كشور سوریه و فرانسه رخ میدهد. این مجموعه در همان حال كه میلیونها بیننده را جذب خود كرده، از سوی برخی اهالی سوریه هم با انتقادهایی روبهرو شده است.
این انتقادها خط اصلی قصه مجموعه را رد میكند و معتقد است نمیتوان در كشورهای عربی مرد متعصبی مثل كاراكتر مرد قصه (یعنی برادر لیلا) را پیدا كرد.
سریال یا سرطان
همین انتقادها باعث توجه بیشتر مردم در كشورهای عربزبان به مجموعه شده است و به نوعی حكم یك تبلیغ غیرمستقیم را برای آن پیدا كرده است. محمد البوتی، روحانی طرفدار دولت مركزی كه مسائل اسلامی را در دانشگاه دمشق تدریس میكند، از این مجموعه به عنوان یك سرطان یاد كرد و اظهارات او در سطح وسیعی در رسانههای گروهی بازتاب یافت.
این روحانی كمی بعد در یك مصاحبه گفت كه اظهارات او در این رابطه تحریف شده است و وی چنین چیزهایی را به زبان نیاورده است. او كه یادآور شد مجموعه را هنوز تماشا نكرده، اعلام كرد در صحبتهای خود به نقل قولهایی پرداخته است كه از زبان این و آن شنیده و خودش هنوز در اینباره، دیدگاه مشخصی را ارائه نكرده است.
آنزور كارگردان این مجموعه پربیننده و پرسر و صدا میگوید با ساخت آن، قصد ایجاد یك تحول در سیستم برنامهسازی و مجموعهسازی سوریه و دیگر كشورهای عربی را داشته است.
او كه بر این باور است كشور سوریه دارای تعداد اندكی سالن سینماست در توضیح پیرامون كار تازهاش چنین میگوید: «مدتی قبل شهر دمشق را از بالای یك كوه فیلمبرداری كردم. اولین نكتهای كه متوجه آن شدم، این بود كه این شهر چقدر سالن سینما و مراكز هنری ـ فرهنگی كم دارد. احساس میكنم كه جامعه نیاز به تعادل دارد و تعادل در جامعه ما باید مورد بازنگری قرار گرفته و مرمت شود. هدف اصلیام با تولید مجموعه «آنچه دست راست تو تصرف میكند» این بود كه تماشاگران معمولی ـ و بویژه قشر میانه و متوسط جامعه ـ را با رسانه فیلم و تلویزیون آشتی بدهم.
در عین حال، هر فیلم و مجموعهای در دل خود پیام یا پیامهایی برای مخاطبان خود دارد. قصه مجموعه قصد دارد اسلام مترقی را كه همیشه متناسب با شرایط روز حركت كرده به بینندگان خود بهتر معرفی كند و نشان دهد كه دیدگاههای واپسگرا و خشك از تعلیمات مذهبی، هیچ ارتباطی با روح اسلام ندارد. برخی عناصر تندرو در كشورهای غربی و اسلامی تلاش دارند تصویری خشن از اسلام ارائه دهند و این وظیفه ما هنرمندان است كه چهره واقعی و مهربان اسلام را به تماشاگران داخلی و خارجی معرفی كنیم.
وظیفه هنرمندان در قبال اسلام
آنزور 56 ساله كه به دلیل كارها و ساختههای قبلیاش شهرت زیادی در كشورهای عربی و اسلامی دارد، به عنوان هنرمندی شهرت یافته كه متعلق به تمام كشورهای عربی است و نباید بر روی ملیت وی تكیه و تاكید كرد. این فیلمساز در اینباره بحث میكند كه جهان عرب نیازمند آزادیهای سیاسی بیشتری است و كشورهای عربی باید این آزادیها را در سطح وسیعتری در اختیار شهروندان خود بگذارند. در عین حال، وی تاكید میكند تعبیر و تفسیرهای نادرست و غلط از اسلام نباید به رسانههای گروهی كشورهای عربی (بویژه رسانه تلویزیون) راه پیدا كرده و دست بالا را از آن خود كند. این هنرمند به كشور عربستان سعودی نیز اشاره میكند كه به گفته او كنترل اكثر محصولات هنری و فرهنگی را در اختیار خود دارد.
اظهارات آنزور انعكاس وسیعی در رسانههای گروهی جهان عرب داشته است و پیشبینی میشود زمینهساز یكسری بحث جدید فرهنگی، هنری، اجتماعی و حتی سیاسی در بین كشورهای منطقه شود. به گفته او: «فقدان اعتماد به نفس در بین رژیمهای عرب راه را برای گسترش دیدگاههای غلط و افراطی مذهبی هموار میكند. پس وظیفه ما هنرمندان است كه با كارهای هنری خود راه را برای این نوع مسائل مسدود كنیم. من در مجموعه خودم درباره این مساله بحث كردهام و تلاشم این بوده كه نشان دهم اینگونه مسائل هیچ ارتباطی با روح اسلام ندارند.»
حمایت از سریال عامهپسند
درام تلویزیونی سوریهای آنزور در مقایسه با استانداردهای عربی یك كار با كیفیت و سطح بالاست و حكم یك كار سرگرمكننده بزرگ را دارد كه میتواند كمك زیادی به احیای سنت فیلمسازی و مجموعهسازی در بین كشورهای جهان عرب كند. این مجموعه با هزینه بالایی تولید شده و همزمان باعث موفقیت بالای مالی برای تلویزیون دولتی سوریه شده است. رقم پخش آگهیهای تبلیغاتی در زمان نمایش مجموعه، حكم یك استثنا را داشته است. گفته میشود در تاریخ تلویزیون سوریه تا به امروز، هیچ زمانی میزان پخش آگهی تلویزیونی در زمان نمایش یك مجموعه، اینقدر بالا نبوده است. تحلیلگران اقتصادی میگویند این شبكه تلویزیونی به مدد پخش این مجموعه میلیونها دلار سود كرده است، قرار است به زودی مجموعه در كشور مصر و بقیه كشورهای خاورمیانه هم روی آنتن برود.
در شرایطی كه قصه مجموعه باعث طرح بحثها و مسائل زیادی شده است، حمایت تلویزیون دولتی سوریه از آن به عنوان دلیلی برای موافقت مسوولان رسمی برای تولید یك چنین مجموعههایی، ارزیابی شده است. حزب حاكم بعث قدرت را در كشور سوریه در دست دارد. این حزب از سال 1963 كه به قدرت رسید، تا به امروز قدرت را در دست داشته است. منتقدان هنری میگویند مسوولان حزب تلاش دارند با روحیات زمانه همراه باشند و همگام با زمان حركت كنند. برخی از رسانههای گروهی عقیده دارند، دولت مركزی با بهرهگیری از امكانات سینمایی و تلویزیونی قصد دارد دیدگاههای جدید خود را در سطح وسیعی مطرح و ارائه كند. مسوولان رسمی مدتی قبل اعلام كردند زمینه برای بحثهای فرهنگی درباره مسائل مختلف اجتماعی و عقیدتی هموار است و پیروان ادیان دیگر در كشور سوریه از آزادی عمل برخوردارند. در عین حال، دولت مركزی سوریه كه از تشكیل یك كشور مستقل فلسطینی حمایت میكند، طرفدار جنبش حزبالله لبنان و گروه اسلامی حماس فلسطین است.
كشور سوریه هم مثل اكثر سرزمینهای اسلامی و عربی، فاقد یك صنعت سینمای قوی است و سینماهای آن عمدتا فیلمهای خارجی را نمایش میدهند، اما صنعت تلویزیون سوریه بسیار قوی است و سالانه تعداد زیادی مجموعه تاریخی، كمدی و خانوادگی تهیه میكند. این كشور در كنار لبنان تنها كشورهای جهان عرب هستند كه سنت قوی مجموعهسازی دارند، اما در حالی كه مجموعههای تلویزیونی سوریهای در داخل كشور (و همچنین سرزمینهای همجوار) با استقبال خوب و بالایی روبهرو میشوند، بسیاری از منتقدان هنری آنها را كارهایی معمولی و سطحی ارزیابی میكنند كه در مقایسه با كارهای مشابه در بسیاری از كشورهای اسلامی، فاقد استانداردهای لازم كاری هستند. این در حالی است كه برنامهسازان تلویزیونی در این كشورها میگویند آنها كارهایشان را برای مخاطبان داخلی خود میسازند و برایشان استقبال آنهاست كه اهمیت اصلی را دارد و نه هیچ چیز دیگر. به همین دلیل، این گروه از برنامهسازان تلویزیونی مقایسه كارهایشان با همكاران خارجی خود را بیمعنی ارزیابی میكنند.
آنزور كارگردان «آنچه دست راست تو تصرف میكند» عقیده دارد مجموعههایی كه او و همكارانش تولید میكنند باید مصرف داخلی و منطقهای داشته باشد و هنگام ساخت آنها به قضاوت درباره شخصیتها و كارهایشان نمیپردازد. به اعتقاد او، یك كار خوب تلویزیونی باید طرح مساله كند و پاسخگویی درباره جنبههای آن مساله را به عهده خود تماشاگران بگذارد. این كارگردان میگوید اپیزودهای مختلف مجموعه «آنچه دست راست تو تصرف میكند» به انتقاد مستقیم از كاراكترها و دیدگاههای آن نمیپردازد و تلاش دارد تا روابط بین آدمها را در دل جریانات اجتماعی و تحولات مختلف آن به نمایش بگذارد. پدر فداكار لیلا در این مجموعه مخالف كارها و اقدامات پسرش است و این در حالی است كه سن او حداقل 2 برابر سن پسرش. پس مسن بودن یك آدم نمیتواند عامل اصلی در دیدگاههای واپسگرای یك شخصیت باشد. در صحنههایی كه پدر و پسر با یكدیگر به بحث میپردازند، قصه مجموعه مسائلی را مطرح میكند كه احتمالا درد دل بسیاری از تماشاگران قشر متوسط و میانه سوریه (و حتی دیگر كشورهای عربی) است.
در بخشی از قصه مجموعه به جنگ عراق هم پرداخته میشود و این نكته نشان میدهد هنرمندان سوریهای نسبت به اتفاقات منطقه هم بیتفاوت نیستند. در قصه، یك زن با خانواده لیلا آشنا میشود كه همسرش یك مبارز شبه نظامی مسلمان بوده كه در جریان جنگ عراق كشته شده است. با آن كه قصه این زن یكی از قصههای فرعی مجموعه است، ولی از اهمیت زیادی برخوردار است.
مجموعه «آنچه دست راست تو تصرف میكند» برای نمایش در ایام ماه مبارك رمضان تولید شد و با پایان این ماه، نمایش آن پایان یافت. در پایان ماجراهای مجموعه، وجه خشونتآمیز روحیه توفیق برای تمام اعضای خانواده آشكار میشود. اگر چه او هنوز روی حرفهای خود تاكید میكند، ولی قصه مجموعه و كاراكترهای آن دیگر دید خوب و مثبتی نسبت به وی ندارند. حالا او كاملا تنها شده است. كاراكتر لیلا هم با یك مرد خوب و خانواده دوست ازدواج میكند. او یك مسلمان معتقد است كه در فرانسه كار و زندگی میكند و پس از ازدواج، لیلا را همراه خود به فرانسه میبرد. لیلا در فرانسه همچنان به اعتقادات مذهبی خود پایبند است.
آنزور كه در دامنه كوه آلپ بزرگ شده میگوید جامعه سوریه یك جامعه آزاد است كه نوع زندگیاش را خودش انتخاب میكند و تلویزیون به عنوان آینه تمامنمای جامعه، باید زندگی مردم عادی را به نمایش بگذارد. او میگوید: «جامعه ما در طول چند دهه اخیر تغییرات بسیار زیادی كرده است. در تمام این سالها ما به تعالیم اسلامی وفادار بودهایم و همزمان متناسب با شرایط روز، تغییرات مثبت را از خود به نمایش گذاشتهایم.» كارهای تلویزیونی سالهای اخیر این فیلمساز روی مضامین اجتماعی و مذهبی فوكوس كرده است. او پس از آن كه یك كاریكاتور جنجالی روزنامهای دانماركی درباره پیامبر اكرم(ص) سر و صدای زیادی در سطح بینالمللی به راه انداخت، فیلمی به نام «سقف جهان» ساخت كه در دفاع از اسلام بود. به اعتقاد وی، این گونه حركات باعث ایجاد فاصله بین مسلمانان و دیگر پیروان ادیان الهی میشود و راه را برای اقدامات خشونتآمیز هموار میكند.
مترجم: كیكاووس زیاری
تنظیم برای تبیان : مسعودعجمی