ارتداد و آزادی در انتخاب دین

از یک سو قرآن کریم با پیام لا اِکراهَ فِی الدِّینِ  انسانها را در اصل دین دار بودن آزاد معرفی می کند و از سویی دیگر سخن از اعدام کسی است که دست از اسلام کشیده و به آیینی دیگر پیوسته است. برای حل این تعارض ظاهری ابتدا لازم است مفهوم برخی واژگان این بحث روشن شود.

ارتداد در لغت به معناى رجوع و بازگشت است . در اصطلاح فقها و متكلمان اسلامى، روى گردانى فرد مسلمان از دین اسلام و بازگشت او به كفر، ارتداد نامیده مى‏شود.

عواملی که سبب کفر می شود عبارتند از:

1. انكار اصل دین: انكار وجود خدا، وحدانیت وى، رسالت حضرت ختمى مرتبت (ص) یا معاد و حیات پس از مرگ، همگی از مصادیق بارز انکار اصل دین است.

2. انكار یكى از احكام ضرورى و بدیهى دین اسلام: ضروری دین گزاره ای است كه ثبوت آن در دین اسلام از هیچكس پوشیده نیست و عوام نیز آن را مى‏دانند مگر كسى که دور از مسلمانان زندگى می کند؛ مانند حرمت غصب اموال مردم، شرب مسكر و امثال آن و یا قبله بودن كعبه و لزوم احترام آن، کلام خدا بودن قرآن، وجوب نماز و روزه و حجاب و مانند آن. در مقابل، هر مطلبى از اصول دین یا غیر آن كه بى‏درس و استاد و تعمق و فكر نمى‏توان فهمید البته از ضروریات دین نخواهد بود؛ مانند روحانی و جسمانی بودن معاد . البته فقها در این مسأله كه آیا صرف انكار یكى از ضروریات دین موجب كفر و ارتداد مى‏شود یا باید مستلزم انكار اصل دین باشد و فرد به این نكته توجه داشته باشد اختلاف نظر دارند.

در فقه اسلامى مرتد دو نوع است و هر یك احكامى جداگانه دارد:

1. مرتد فطرى: كسى است كه پدر یا مادر یا والدینش هنگام انعقاد نطفه وى مسلمان بوده، بعد از بلوغ، آیین اسلام را پذیرفته و سپس به كفر روى آورده است؛ مانند سلمان رشدى كه پدرش مسلمان است.

2. مرتد ملى: كسى است كه پدر و مادرش هنگام انعقاد نطفه وى كافر بوده‏اند؛ بعد از بلوغ، اظهار كفر كرده، سپس مسلمان شده و بعد از آن به كفر باز گشته است.

نکته: فرزندان نابالغ، از جهت اسلام و كفر، تابع آیین پدر و مادرند و حتی اگر یكى از والدین مسلمان باشد، فرزند، مسلمان شمرده مى‏شود (اسلام حكمى).

ارتداد با انكار قلبى حاصل مى‏شود به شرط آن که خود فرد پس از بلوغ، اسلام را انتخاب كند و سپس كفر بورزد و در این زمینه اسلام حكمى كفایت نمى‏كند.

 هر چند ارتداد با انكار قلبى حاصل مى‏شود ولى آنچه مجازات دنیوى بر آن مترتب مى‏گردد، ارتدادى است كه با گفتار یا رفتار مانند سخنرانى، نوشتن كتاب، مقاله اظهار شود. ارتداد تا وقتى ابراز نشود جرم حقوقى نیست و كسى هم حق تحقیق و تفحص و تفتیش عقاید را ندارد .

حکم مرتد

در فقه شیعه حکم زن و مرد مرتد با هم متفاوت است. زن مرتد (فطرى یا ملّى) در صورت توبه كردن، توبه او پذیرفته است و احكام ارتداد از او برداشته مى شود و در صورت توبه نكردن، زندانى و تعزیر مى شود.

حكم مرد مرتد فطرى با مرتد ملّى هم متفاوت است. رأى مشهور فقها آن است كه مرتد ملّى مى تواند توبه كند و از ارتداد دست بردارد و در غیر این صورت، حكم او اعدام خواهد بود، اما توبه مرتد فطرى پذیرفته نیست و حكم او اعدام است.

توضیحی در مورد توبه مرتد: توبه اى كه در این مباحث مطرح است توبه ظاهرى است كه در مقابل حاكم شرع انجام مى شود و اثر فقهی آن رهایی مرتد ملی است. این توبه اثری برای مرتد فطری نداشته و نمی تواند او را از مجازات اعدام رهایی بخشد.

لازم به تذکر است چنانچه فرد واقعاً توبه کند، بدون تردید توبه او نزد خداوند رحمان پذیرفته است و عذاب اخروى از او برداشته مى شود؛ هر چند در این دنیا اثر فقهی برای او نداشته و مانع  از كیفر دنیوى او نمى شود.

اسلام پیش از آن كه كسى را به عنوان پیرو بپذیرد، ابتدا از او مى‏خواهد تا درباره آیینى كه در صدد پذیرش آن است آزادانه بیندیشد؛ چنانچه از لحاظ عمق و استدلال روحش را قانع ساخت (که قانع مى‏سازد) در شمار پیروانش در آید و گرنه حق دارد هر چه بیشتر درباره‏اش تحقیق و بررسى كند. در نهایت اگر او را قانع نكرد و مجذوب اصالت و واقعیت خود نساخت، نمی توان او را مجبور به پذیرش کرد و این معنای همان آیه است که می فرماید: لا اِكراهَ فِى الدِّینِ . ولى اگر با تحقیق و آگاهی از قوانین اسلامی که مجازات مرتد یکی از آنها است مسلمان شد، دیگر نمى‏تواند از آن باز گردد.

مجازات مرتد براى استفاده بهینه از آزادى مذهبى و ایجاد فضاى سالم براى بهره‏بردارى شایسته از آن است؛ نه محدود ساختن آزادى مذهبى. با توجه به شرط تحقق ارتداد و شرط تحقق جرم آن که اشاره شد، مجازات مرتد در واقع اقدامى شایسته و بازدارنده است تا کسی دین را امرى بی ارزش و تشریفاتى تلقی نکند و علاوه بر آن راه سودجویى را بر مغرضان و دشمنان كینه توز اسلام مى‏بندد تا نتوانند از راه تظاهر به اسلام و بعد کفر به آن، آیین میلیون‏ها مسلمان را بازیچه امیال شوم خود قرار دهند و در انظار عمومى آن را از اعتبار ساقط كنند .

کسی را نمی توان وادار به پذیرش دین اسلام کرد، اما اگر کسی با تحقیق و بررسی عالمانه آن را پذیرفت حق ندارد به گونه ای عمل کند، مطلبی بگوید و یا چیزی بنویسد که باعث وهن و بی اعتباری این دین قلمداد شود. در اسلام این کار جرم است و اگر کسی با  شناخت و آگاهی اسلام را پذیرفت و سپس با ترک آن، دست به اقدام عملی در جهت تضعیف باورها و ضدیت با اسلام زد، مرتد محسوب شده و مجازات سختی در انتظار اوخواهد بود.

در یك جمع‎بندی، احكام ارتداد با اصل آزادی عقیده منافات ندارد، بلكه در راستای تأمین امنیت اعتقادی پیروان دین می‎باشد.

منابع جهت مطالعة بیشتر:

1. عیسی دلایی، ارتداد در اسلام، تهران، نشر نی، 1380

2. سیف الله صرامی، احكام مرتد از دیدگاه اسلام و حقوق بشر، مركز تحقیقات استراتژیك ریاست جمهوری، 1376

3. علی غلامی دهقی، جنگ‎های ارتداد، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1381

4. محمد حسن قدردان ملكی، آزادی در فقه و حدود آن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1382

5. مقام معظم رهبری، آزادی از منظر اسلام و غرب، مجله اندیشه حوزه، سال چهارم، شماره دوم