خوانشی بر مطلع غزل معروف استاد شهریار

علی، آینه‌ای خدا‌نما

امروز، روز شعر و ادب فارسی و بزرگداشت استاد محمدحسین شهریار است، شاعری که اغراق نیست اگر بگوییم عمده شهره شدنش را وامدار شعر معروف «همای رحمت» است .

می خواهیم تا نگاه و خوانشی کوتاه به مطلع همین غزل معروف داشته باشیم، مطلعی که می‌توان در ارتباط با آن ساعت‌ها نوشت و سخن گفت:

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را

که به ما سوا فکندی همه سایه هما را

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم من به خدا قسم خدا را

در برخورد نخست با این دو بیت باید به وزنی که شهریار برای آن برگزید، اشاره کرد:

فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن

این همان وزنی است که شهریار برمی‌گزیند برای روایت ارادت خود به مولا علی(ع) وزنی دوری، مرسوم و متعارف که بر دو پایه هم استوار است:

1 علی ای همای رحمت

2 تو چه آیتی خدا را.

این وزن جدای از داشتن اختیارات خوب برای شاعر وزنی طرب‌انگیز است، وزنی که نه خیلی حماسی است و نه صرفا عاشقانه که شهریار در همین مطلع و در ادامه خیلی ماهرانه از ظرفیت‌های آن بهره می‌گیرد و شاید بتوان گفت در برخورد

با این وزن حتی از سعدی بزرگ نیز موفق‌تر نشان می‌دهد، چراکه سعدی در آن شعر معروفش می‌فرماید:

سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی

چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی

این بیت هم دقیقا در همین وزن فعلات فاعلاتن سروده شده است، اما به دلیل استفاده و تکرار هجاهای زیر (کسره‌ای) آن روح طرب‌انگیز و کوبنده از غزل گرفته شده است؛ اما شهریار در همین وزن و بویژه به علت به کارگیری مصوت‌های بلند (خاصه الف) توانسته جدای از ساختن فضایی به نسبت حماسی که در راستای اقتدار و بلندی نام علی(ع) است، در عین حال موسیقی جذابی را هم در شعر ایجاد کند تا مخاطب آن را تا انتها به حالت دوری و ضربی بخواند و حتی بتواند آن را در خلوت نیز زمزمه کند.

اما برویم سراغ محتوا و ترکیب سازی‌ها و اشارات که شعر با یک تشبیه آغاز می‌شود. تشبیه مولا علی به همای رحمت. شاید بتوان گفت یکی از بهترین کلماتی که شهریار می‌توانست در میان بی‌شمار واژگان فارسی انتخاب کند همین هما بود و این شاید پاسخی باشد به برخی که بیت نخست این غزل را بنا به بعضی روایات متعلق به شخص دیگری می‌دانند که در آن به جای همای از سحاب استفاده کرده بود. خلاقیت شهریار درست در همین هما خودش را نمایان می‌کند. در ادبیات فارسی هما را مظهر فرّ و شکوه می‌دانند و آن را دقیقا مایه رحمت و فال نیک پنداشته‌اند. مثلا فردوسی می‌گوید:

تو فرّ همایی و زیبای گاه

تو تاج کیانی و پشت سپاه

یا فرخی می‌گوید:

نیکوتر از بهاری، زیباتر از نگاری

چابک تر از تذروی فرخ تر از همایی

اما درباره صفت رحمت و نسبت آن با علی(ع)‌ باید گفت مولا امیرالمومنین جانشین پیامبر و رسول خداست، رسولی که رحمت‌‌للعالمین است، همان طور که خداوند در سوره انبیاء می‌فرماید: و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین.

مگر می‌شود کسی مانند علی(ع) که نزدیک‌ترین یار و یاور پیامبر اسلام بوده و نخستین مردی که به او و خدایش ایمان آورده از رحمت الهی بی‌بهره باشد یا مصراع دوم که به طور کامل اشاره به لیله‌المبیت و شب تاریخی و بزرگ دارد که علی حتی همه هستی و جان خودش را در راه پیامبر اسلام به خطر می‌اندازد.

اما پیش از آن که به بیت دوم بپردازیم باید بگوییم انبیاء و معصومین به عنوان انسان کامل مظهر اسماء و صفات الهی هستند و یکی از اوصاف خداوندی همان طور که در قرآن و بویژه سوره الحشر آمده «مومن» است: «هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا اِلَهَ اِلَّا هُوَ المَلِک القُدُّوسُ السَّلَامُ المُؤمِنُ المُهَیمِنُ العَزِیزُ الجَبَّارُ المُتَکبِّرُ سُبحَانَ اللَّهِ عَمَّا یشرِکونَ» و علی نیز نخستین مرد مومن در اسلام است مومن و انسان کاملی که می‌تواند آینه‌ای خدانما باشد همان‌طور که حضرت اباعبدالله می‌فرماید:

المومن مرات المومن. در واقع مومن، هم مومن به خدا است و هم یکی از صفات و اسماء الهی.

حال با این پیش ذهنیت برویم به سراغ شعر شهریار:

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم من به خدا قسم خدا را

این گونه است که می‌توان علی را همچون آینه‌ای شفاف و نورانی در نظر گرفت و از این آینه برای رسیدن به شناخت حضرت باریتعالی بهره گرفت.