زمزمه ملکوت (18)

اشاره:

به بارگاه ملکوت از راه دعا می توان بار یافت و شهد فیض لایزال را از جام دعا می بایست سر کشید.

دعا، تنها صحنه خواندن نیست عرصه شناختن هم هست. رهاورد دعا، تنها روحانیت نیست عقلانیت هم هست.

باید بر سجاده دعا نشست و محبوب را تمنا کرد.

آنچه به خامه می آید بازنوشته سخنرانی مجتهد فرزانه، آیت الله آقا مجتبی تهرانی است که در این روزهای پر برکت ماه رمضان در مدرسه نور تهران واقع در خیابان ایران، ایراد شده است. موضوع این سلسله گفتارها دریافتی از ادعیه مأثور و ترسیم تصویری از بایسته های بندگی است.

اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ»1

خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا میزنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن هنگام که تو را میخوانم و رو به من فرما در آن زمان که با تو نجوا میکنم. همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده ام.

مروری بر مباحث گذشته

گفته شد ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ یعنی تلاوت قرآن است و ماه سخن گفتن با ربّ یعنی دعا است. دعا هم بر دو قسم مأثور و غیرمأثور است که دارای آداب و شرایطی است. ما تا به حال راجع به دعاهای غیرمأثور بحث داشتیم و الآن می‏خواهیم وارد بحث دعاهای مأثور شویم.

معنای دعای مأثور و غیر مأثور

من در ابتدای بحث،  مأثور و غیرمأثور را معنا کنم و بعد وارد مطالب مربوط به دعاهای مأثور خواهم شد. دعای مأثور یعنی دعایی که از معصومین(علیهم‏السلام) نقل شده است. «أثَرَ الحدیث» یعنی نقل کردن حدیث و روایت است؛ «أثَرَ» یعنی نقل کرد. دعای مأثور یعنی دعایی که از معصومین(علیهم‏السلام) نقل شده است و دعای غیرمأثور هم یعنی دعایی که خودمان می‏کنیم که مضمون و قالب اینها، ربطی به دعاهای مأثور یا احادیث معصومین(علیهم‏السلام) ندارد.

در باب مسأله دعای مأثور من باید به یک نکته مهم در ابتدای بحث اشاره کنم که چاره‏ای هم ندارم و این را برای اهل فن می‏گویم. آن نکته این است که در باب «نقل» مسأله «سند» مطرح است و ممکن است اسناد بعضی از این منقولات تمام نباشد.[2] دعای مأثور هم مثل بقیه مستحبات، از ائمه نقل شده است. مثلاً اینکه می‏فرمایند که در فلان مکان آن نماز را بخواند و در فلان زمان این دعا را بخواند، همه این‏ها نقل‏هایی است که از حضرات معصومین(علیهم‏السلام) به ما رسیده است. من این نکات را می‏گویم تا محل بحثم را کاملاً روشن کنم.

احادیثی که درباره اعمال خاص بوده ولی سند ضعیف دارند

ما در علم اصول بحثی داریم در ارتباط با روایاتی که در باب استحباب یک عمل، همراه با ذکر ثواب برای آن، از معصومین نقل شده است که اگر ما بعضی از آن روایات را از نظر «سند» تمام ندانیم؛ تکلیف چیست و چه کار باید کرد؟ آیا می‏شود این اعمال را به استناد این احادیث که از نظر سند تمام نیستند، مستحب دانست؟ آیا به این احادیث می‏توان عمل کرد؟ آیا اگر به مفاد آنها عمل کردیم، ثواب و اجری که در روایت ذکر شده است را خواهیم بُرد؟

اخبار «مَنْ بَلَغ»

در یک دسته از روایات ما آمده است که اگر انسان عمل خاصی که از معصومین رسیده است را انجام دهد، خداوند همان ثوابی را که در روایت آمده است به او می‏دهد، اگر چه این نقل صحیح نباشد. حالا من دو، سه روایت را در این رابطه می‏خوانم.[3] روایتی از امام صادق (صلوات الله علیه) است که حضرت فرمودند: «مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم)  شَیْ‏ءٌ مِنَ الثَّوَابِ» اگر به کسی خبر برسد که عملی را انجام بده که آن عمل ثواب دارد، «فَفَعَلَ ذَلِكَ طَلَبَ قَوْلِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم)» او نیز آن کار را برای اینکه آن ثواب نصیبش شود، انجام دهد، «كَانَ لَهُ ذَلِكَ الثَّوَابُ» آن ثواب را به او می‏دهند، «وَ إِنْ كَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله و سلم) لَمْ یَقُلْه‏»[4] اگر چه سندش هم تمام نباشد.

یک روایت دیگر هم از امام صادق (صلوات الله علیه) داریم که فرمودند: «مَنْ بَلَغَهُ ثَوَابٌ مِنَ اللَّهِ عَلَى عَمَلٍ فَعَمِلَ ذَلِكَ الْعَمَلَ الْتِمَاسَ ذَلِكَ الثَّوَابِ» اگر به کسی خبر ثوابی از ناحیه خداوند نسبت به فعل و عملی، برسد و او این کار را انجام دهد برای اینکه به آن ثواب برسد، «أُوتِیَهُ» ثواب را به او می‏دهند؛ «وَ إِنْ لَمْ یَكُنِ الْحَدِیثُ كَمَا بَلَغَهُ»[5] اگر چه حدیث از نظر سند تمام نباشد. یا روایت دیگری داریم که «مَنْ سَمِعَ شَیْئاً مِنَ الثَّوَابِ عَلَى شَیْ‏ءٍ فَصَنَعَهُ كَانَ لَهُ وَ إِنْ لَمْ یَكُنْ عَلَى مَا بَلَغَهُ»[6] که همان مضمون روایات قبلی را دارد. من این‏ها را به عنوان تذکر عرض کردم که در روایات ما این مسائل مطرح است و جای این بحث‏ها در مدرسه است که در اصطلاحات طلبگی، از آن به «اخبار مَن بلغ» یا «تسامح در ادله سنن» تعبیر می‏کنند.

عملی که مستحب نیست ولی ثواب دارد

علمای اصول در این رابطه دو نظر دارند؛ یک دسته از این روایات این‏طور استفاده می‏کنند که این «عمل» جزء مستحبات محسوب می‏شود و یک دسته هستند که می‏گویند این عمل، مستحب نمی‏شود ولی ثواب آن را به عامل می‏دهند. البته بنده از آن‏هایی هستم که می‏گویم این عمل به واسطه روایتی که سندش تمام نیست، مستحب نمی‏شود ولی ثوابش را به او می‏دهند.[7] اینکه روایتی آمده و در آن دعایی یا عملی مطرح شده است که اگر این کار را انجام دهی، ثواب می‏بری، این اثر را دارد که اگر آن کار را بکنی، ثواب را خواهی بُرد. چه بسا هر دو دسته آقایان، این مطلب را بپذیرند که ثواب را به عامل این روایت، می‏دهند. إنما الکلام؛ بحث در این است که آن فرد می‏تواند آن عمل را به عنوان عمل مستحب به جا آورد یا نه؟ حرف در اینجا این است که ما می‏گوییم: رجائاً انجام دهد؛ آن‏هایی که می‏گویند عمل، مستحب می‏شود، می‏گویند: به عنوان استحباب هم می‏شود عمل را انجام داد.[8] ولی در این شبهه‏ای نیست که ثواب را، در هر دو صورت به او می‏دهند.

ما بحثمان راجع به دعاهایی است که از معصومین برای ما نقل شده که شخص این دعا را بخواند و ثوابی هم بر آن مترتب شده است. تا اینجا اتفاق نظر است که آن ثواب را به او می‏دهند؛ می‏خواهد سندش تمام باشد، یا سندش تمام نباشد. این مورد اتفاق است. این تا اینجا من چون گام به گام هم پیش بروم. بحث ما راجع به دعا بود.

«دعا» حتی اگر سندش ضعیف باشد «دعا» است

حالا اینجا من می‏خواستم نکته‏ای را عرض کنم که مرتبط با بحث دعا است. اینکه ما در باب «دعا» احتیاجی نداریم که سند روایت را درست کنیم. یعنی همین که دعایی به ما رسید، بدون توجه به سند، می‏توانیم آن را بخوانیم و به وسیله آن خدا را صدا بزنیم. چرا؟ چون آنچه که نقل شده است «دعا» است. من هم همین «مضامین دعایی» را دارم تکرار می‏کنم. از طرفی هم آن همه روایات داشتیم که «دعا» کاربرد دارد و هیچ کدام از آن روایت‏ها تأثیر و کاربرد دعا را منوط به مأثور بودن و یا داشتن سند صحیح نکرده بود. پس چه اشکالی دارد که ما دعایی را که از معصومین رسیده است را بدون توجه به سند بخوانیم؟ روایاتی که در باب دعا بود همه این دعاها را نیز در بر می‏گیرد. چه‏طور است که دعای بنده را شامل می‏شود، ولی دعایی که از آن‏ها نقل شده و در سندش شبهه وجود دارد را نمی‏گیرد؟ این نکته‏ای است خصوصاً اهل علم دقت کنند!

بعضی‏ها یک سری احتمالاتی می‏دهند و در مسأله شبهه وارد می‏کنند که آقا اصلاً معلوم نیست سند این دعا تمام باشد! معلوم نیست این متن دعا هست یا نیست؟ می‏گوییم: بله، سندش تمام نیست اما ما اصلاً به سند کاری نداریم. ما می‏خواهیم «دعا» کنیم. آیا این اشکال دارد؟ ما مضمون این دعا را به معصوم استناد نمی‏دهیم. «دعا» می‏شود «دعای خودم». ما این همه روایت خواندیم که دعای غیرمأثور اثر دارد؛ پس دعا بُرد دارد. حالا می‏خواهد سندش درست باشد یا نباشد. «متن» را نگاه کن! اگر «دعا» است به سندش کاری نداشته باش![9] من این را گفتم برای آن‏هایی که اهلش هستند؛ مسأله یک وقت اشتباه نشود! این‏هایی را که بنده عرض می‏کنم، به حسب ظاهر، روی موازین است و همه‏اش حساب شده است.

ثواب و تأثیر قطعی است گر چه سندش قطعی نباشد

لذا ما وقتی وارد دعاهای مأثور می‏شویم مرادمان دعاهایی است که از معصومین برای ما نقل شده است و مضمون آن‏ها هم دعا است. ما راجع به این مطلب داریم بحث می‏کنیم. دعاهایی که از آن‏ها نقل شده است که اگر سند تمام بود چه بهتر، و اگر تمام هم نبود ولی متن و مضمون دعا داشت، مورد بحث ما است. غیر از این نوع دعا، دعاهایی است که من در ارتباط با حوائج خودم انشاء می‏کنم و از خدا درخواست می‏کنم که این غیر مأثور نامیده می‏شود و بحث آن گذشت. من خواستم این‏ها را مقدمتاً بگویم تا مطلب روشن شود. در این دعاهای مأثور، داعی ثوابش را که مسلم خواهد برد. در آن شبهه‏ای نیست و حتی فکر هم نمی‏کنم که کسی در آن تأمل کند، البته به شرط آن که این دعا را در موقع خودش بخوانی. پس این تقسیم‏بندی که من در مورد دعا کردم؛ مأثور و غیرمأثور، مرادم این بود که مأثور یعنی آن دعا‏هایی که در روایات ما وارد شده است و غیرمأثور یعنی آن دعاهایی که من خودم انشاء می‏کنم. مثلاً وقتی بیماری دارم، می‏گویم: خدا شفا بدهد یا در مورد گرفتاری‏ها، هرنوع گرفتاری که دارم، معنوی، مادی، روحی، جسمی، می‏گویم: خدایا رفعش کن! غیر مأثور را خودم انشاء می‏کنم. مأثور از معصوم، انشاء شده است.

ادعیه مأثور زمان‏دار

اما دعاهای مأثور؛ این دعاهایی که از معصومین (صلوات الله علیهم اجمعین) نقل شده است، در یک تقسیم‏بندی به دو دسته تقسیم می‏شوند؛ از یک دسته از این‏ها به «ادعیه موقّته» تعبیر می‏شود؛ دعاهای موقت. یعنی چه؟ یعنی دعاهایی که انسان باید در زمان خاص آنها را بخواند. مراجعه کنید به دعاهای روزانه، دعای روز شنبه، یک‏شنبه و... تا جمعه. یا هر روز ماه رمضان[10] برای خودش یک دعا دارد. این‏ها همه ادعیه «موقّته» است. ماه رمضان، دعای شبانه دارد، سحرگاه دارد. این‏ها همه موقته هستند که زمان در آن‏ها مطرح است. پس دعایی که ظرف زمان در آن مطرح است را موقته می‏گوییم.

گاهی دعاهای موقته را باید بعد از یک عمل خاص انجام داد. البته من در باب شرایط و آداب دعا از نظر اثرگذاری عمل روی دعا، آنجا این مسأله را مطرح کردم که گاهی عمل روی دعا اثر می‏گذارد، ولی اگر عمل در یک ظرف خاص بود، قهراً این دعا هم در همان ظرف زمانی خاص مطرح می‏شود. گاهی هم دعاهای موقته صِرفاً در ظرف زمانی خاص مطرح هستند. ما در روایات داریم که مثلاً در شب کذا، این دعا را بخوان! یعنی در ظرف خاص، این دعا را بخوان. درباره لیالی، ایام، روزهای خاص سال و... دعای خاص داریم. ما از همه این دعاها به دعای موقته، یعنی زمان‏دار تعبیر می‏کنیم. دعاهای مأثور موقت، یعنی دعاهایی که از ائمه نقل شده است و در ظرف زمان خاص باید خوانده شود. این‏ها یک دسته از دعاهای ما هستند. اما یک دسته دیگری از دعاهای ما هستند که در آن‏ها «ظرف زمان» مطرح نیست، که زیاد هم هستند.

در قالب دعای مأثور نباید تصرف کرد

من یک بحث کلی و یک تقسیم‏بندی کلی کردم که دعاهای ما به‏طور کلی به دو دسته تقسیم می‏شوند موقت و غیر موقت. اما با یک تقسیم‏بندی دیگر که نسبت به هر دو دسته قبل هم مطرح است، دعا دو قسم است. گاهی اینطوری است که از نظر «قالب» اهمیت دارد و ما باید آن قالب و شکلی که دعا در آن وارد شده است را حفظ کنیم. نباید انسان در آن تصرف کند. یعنی به همان نحوی که نقل شده است باید خوانده شود؛ دقیقاً «همان متن». شما نباید از خودت چیزی را در آن وارد کنی، یا از آن بکاهی؛ نه زیادتی و نه نقص. اگر می‏خواهی به آن ثوابی که وعده شده است برسی، باید این قالب را حفظ کنی!

من اول اخبار مَن بلغ و این‏ها چیزها را گفتم برای این که بگویم اخبار مَن بلغ هم همین را می‏گوید. این‏که داشتیم «اگر فعلی را انجام دادی، آن وقت آن ثواب را به تو می‏دهند» معنایش چیست؟ یعنی این که این عمل را انجام بده؛ نه کم و نه زیاد. باید عین آن قالب را تو رعایت کنی، تا به آن ثواب برسی؛ چه از نظر ثواب و چه از نظر آثار، بین آن قالب‏ریزی آثار مترتبه بر آن که برای ما نقل شده است، رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی آن قالب‏ریزی را باید حفظش کنی تا به آن آثار دست بیابی.

در ادعیه مأثور دست نبرید!

این مسأله را می‏گویم، چون خیلی مورد ابتلا است؛ ما می‏بینیم که بعضی در ادعیه مأثوره دست می‏برند. اینجا جای تعبد است. تعبد معنایش همین است، عبودیت معنایش همین است که همان آدابی را که گفته‏اند من باید حفظ کنم. از نَفسم باید مراقبت کنم و نگذارم که در دعای معصومین دخالت کند. این‏ها بحث نفس است و هوای نفس است. اگر تعبّد داری و بنده‏ای، همان‏طور که در روایت آمده است بگو؛ اگر بخواهی چیزی غیر از آنچه که وارد شده را در دعا بگنجانی، کمی شبهه نفسانیت مطرح است. لذا باید آن قالب‏ریزی‏ها حفظ دقیقاً شود.

نه یک کلمه بیش! نه یک کلمه کم!

حالا من یک روایت بخوانم که گویا دو، سه سال پیش به مناسبتی من این روایت را، البته نه این‏طور مفصل خواندم. آنجا فقط یک تذکر دادم چون فکر نمی‏کردم این بحث چندین سال طول بکشد. عبدالله ابن سنان از اصحاب امام صادق(صلوات‏الله‏علیه) و از بزرگان است، می‏گوید: «قال ابوعبدالله سَتُصِیبُكُمْ شُبْهَةٌ» حضرت صادق فرمود: به زودی برای شما شبهه‏هایی مطرح می‏شود، «فَتَبْقَوْنَ بِلَا عَلَمٍ یُرَى وَ لَا إِمَامِ هُدًى» که دست‏رسی هم به رهبر و دانایی‏ای که شما را از شبهه بیرون بیآورد ندارید و سرگردان می‏شوید، «لَا یَنْجُو مِنْهَا إِلَّا مَنْ دَعَا بِدُعَاءِ الْغَرِیقِ»، نجات پیدا نمی‏کند از این شبهه مگر کسی که دعای غریق را بخواند. یعنی به خدا مثل کسی که در یک گردابی دارد غرق می‏شود، پناه ببرد. چنین کسی باید خود را به خدا بسپارد و از او مدد بخواهد. «قُلْتُ وَ كَیْفَ دُعَاءُ الْغَرِیقِ؟» از حضرت سؤال کردم که دعای غریق چگونه است؟ «قال: فیقول» حضرت به من فرمود: این‏طور بگو: «قَالَ تَقُولُ یَا اللَّهُ یَا رَحْمَانُ یَا رَحِیمُ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِكَ» حضرت به او می‏گوید، این را بگو که خدا دستت را می‏گیرد و نمی‏گذارد سرگردان شوی، راه را بر تو باز می‏کند.[11] «فَقُلْتُ» عبدالله ابن سنان در همان مجلس، می‏گوید من آنجا دعا را تکرار کردم و گفتم: «یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِكَ» همانجا خواستم دعا را بخوانم. «فَقَالَ(علیه‏السلام)» امام صادق(علیه‏السلام) گفت، «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُقَلِّبُ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ» در این شبهه‏ای نیست که خدا مقلب القلوب و الأبصار است، «وَ لَكِنْ قُلْ كَمَا أَقُولُ یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلَى دِینِكَ»[12] ولی همان‏طور که گفتم تکرار کن!

ائمه به ارتباط میان ادعیه و آثارشان آگاه‏ترند

عبدالله سنان یک «و الأبصار» از خودش به آن اضافه کرد؛ آقا فرمود «یا مقلب القلوب»، او گفت: «یا مقلب القلوب و الأبصار»؛ حضرت فرمود درست است که خدا این‏گونه است که می‏گویی، «مقلب القلوب و الأبصار» است؛ «ولکن قل کما أقول» ولی تو اینکه من می‏گویم را بگو! حفظ قالب یعنی این که همان چیزی که رسیده است را تکرار کنی. چرا که از آن‏ها این‏طور رسیده است. پس چیزی به آن اضافه نکن. آنها بهتر از من و تو رابطه بین دعا و اثر مترتبه بر دعا را می‏دانند. آنها رابطه و اثرگذاری دعا و آن حاجت در نظر گرفته من و تو را خوب می‏دانند.

ربط یک کلمه، با نتیجه دعا

حالا دقت کنید و ببینید که این دعا در چه قالبی است و چه جملاتی دارد، که در آنچه که هدف‏گیری کرده‏ای، اثرگذار است. او اینجا از خدا هدایت و رفع شُبهه را طلب می‏کرد. من این را یک مقداری توضیح دهم که چرا تفاوت دارد. شاید بگویید: یک «و الأبصار» به آن اضافه کرد؛ چیز مهمی که اضافه نکرد! که حضرت می‏گوید نه، این را نگو. همان «یا مقلب القلوب» را بگو!

اینجا مسأله هدایت و رفع شُبهه مطرح است آن هم وقتی که در شبهه قرار می‏گیری. وقتی در شبهه قرار گرفتی، دلت سرگردان می‏شود، نه چشمت. دل سرگردان می‏شود که به کدام سو برود، نه چشم‏هایت! چه‏طور شد که امام صادق(علیه‏السلام) فرمود: درست است که خدا «مقلب القلوب و الأبصار» است، هم دل‏ها و هم چشم‏ها را می‏گرداند، و آنها را این طرف، آن طرف می‏کند ، اما اینجا بحث، بحث چشم نیست. اینجا بحثِ دل است. اینکه من می‏گویم را تو بگو تا به آن‏چه نیاز داری برسی.

دلیل دقت محدثین، رعایت قالب بوده است

بنابراین در دعاهای مأثور از ائمه(علیهم‏السلام) باید این قالب رعایت شود. مسأله قالبی را که از آن‏ها به ما رسیده است باید مراعات شود؛ حالا هر دعایی می‏خواهد باشد، موقته یا غیر موقته. این را باید حفظ کرد. یک واو پس و پیش نباید کرد، دقیقاً همانی که رسیده است را باید خواند. لذا شما اگر نگاه کنید می‏بینید محدثین ما خیلی دقیق بودند، کتاب‏های دعا را نگاه کنید، مطلب نسخه بدل را در کنار متن اصلی می‏نویسند. برای این‏که می‏خواهند کاری نکند که از آنچه که معصومین گفته‏اند تخلف شود. شما این را دیده‏اید و در ادعیه هم در خیلی از موارد ما برخورد می‏کنیم و می‏بینیم که حتی یک کلمه، نسخه بدلی دارد. این را می‏گذارند، برای این‏که می‏خواستند رعایت کنند که همان قالب‏ریزی‏هایی باشد که ائمه(علیهم‏السلام) کرده‏اند. همه اینها حساب شده است. ـ انشاءالله ـ جلسه بعد سراغ تقسیم‏بندی روم خواهم رفت.

[1] . بحارالانوار، 91/96

[2]. روایات ما این‏طور است که توسط راویان و اصحاب ائمه ثبت و ضبط می‏شده و نسل بعد النسل منتقل می‏گشته است. کسانی که روایت را از امام نقل می‏کنند در اصطلاح سند روایت هستند. لذا هر روایت و حدیثی که ما داریم دارای اسنادی است، که دقیق و کامل ثبت و ضبط شده است. اما ممکن است بعضی از روایات، از نظر سندی تمام نباشد، یعنی تمام کسانی که این روایت را از امام معصوم نقل کرده‏اند، مشخص و مورد اعتماد نباشند.

[3]. من چون مطلبی دارم می‏خواهم اینجا عرض کنم که آن‏هایی که اهل فن هستند چون من وارد بحث بشوم، به آن‏ها تذکری هم بدهم که این موضوع بحث ما نیست.

[4]. وسائل‏الشیعة، 1/81

[5]. الكافی، 2/87

[6]. همان

[7]. البته این از بحث‏هایی است که ما در مدرسه کرده‏ایم.

[8]. این‏ها دعواهای علمی ما در مدرسه است که اینجا جای آن نیست.

[9]. کسی که این بحث‏ها را مطرح می‏کند، صرفاً یک چیزی وسط انداخته و خیال کرده که چیزی می‏داند و سواد دارد؛ البته خیال کرده است که مطلب را فهمیده است.

[10]. البته حالا که ما در ماه رمضان هستیم و هنوز این ماه تمام نشده است، مثال مناسب بزنیم.

[11]. «یا الله یا رحمن یا رحیم» سه مورد از نام‏های خداوند که یکی اشاره به ذات دارد و دو مورد هم از صفات خدا است. «یا الله» ذات مستجمع جمیع صفات است

[12]. بحارالأنوار، 92/326