آتشفشان ها، کولر یا بخاری زمین
در مطلب پیش عنوان کردیم که سال 2010 گرم‌ترین سال در قرن‌های اخیر لقب گرفته است و عوامل متفاوتی در این گرمای بی سابقه نقش داشته اند. برای آشنایی با این عوامل، ابتدا به سراغ خورشید رفتیم و تاثیرات آن را در افزایش دمای زمین مورد بررسی قرار دادیم. اکنون قصد داریم عامل بعدی که خورشید را در تغییر دماه کره زمین همراهی می کند معرفی کنیم:
در سال 1783 ساکنین ایسلند با دیدن منظره با شکوه اما ترسناکی از یک دیواره مهیب آتش که از دل زمین زبانه می‌کشید غافلگیر شدند.
آتشفشان بزرگی آغاز شده بود که یکی از عظیم‌ترین فوران‌های گدازه‌های آتشفشانی طول تاریخ تا جایی که اذهان یاری می‌کرد را به همراه داشت. این فوران بزرگ مواد گداخته، در حالی زمین‌های اطراف خود را برشته می‌کردند که از دهانه‌های آتشفشانی، حجم انبوهی گاز کشنده از جمله گاز اسیدی دی‌اکسید سولفور نیز وارد جو زمین می‌شد.
یک چهارم جمعیت ایسلند در اثر این آتشفشان جان باختند. گزارش‌های ثبت شده نشان می‌دهد زمستانی که بعد از این آتشفشان عظیم آمد، سرمایی فوق‌العاده گزنده داشته است. انفجار بزرگی که در سال 1815 در کوه آتشفشانی تامبورا واقع در کشور اندونزی رخ داد و همچنین آتشفشان مهیب و قابل توجه کراکاتوآ در سال 1883 هر کدام دمای زمین را حدود یک درجه کاهش دادند.
اما در بررسی گذشته زمین‌شناسی، فعالیت‌های آتشفشانی به مراتب مخرب‌تر و وحشتناک‌تری نیز دیده می‌شود. گفته می‌شود که بزرگترین فوران آتشفشانی زمین در 250 میلیون سال پیش در منطقه‌ای واقع در سیبری کشور روسیه که تراپ نامیده می‌شود رخ داده است.
اگر فعالیت‌های آتشفشانی و سپر حفاظتی مغناطیسی زمین نبود، جو سیاره ما نیز به سرنوشت شوم اتمسفر مریخ دچار می‌شد.
این آتشفشان غول‌آسا که حدود یک میلیون سال ادامه داشته است به قدری مواد مذاب از خود بیرون ریخته که می‌توانسته سراسر کره زمین را به ارتفاع 3 متر بپوشاند. خاکستر و گازهای خروجی از آتشفشان باستانی تراپ جایی که اکنون صدها متر گدازه سرد شده بر روی هم آرام گرفته‌اند، زمین را وارد یک دوره طولانی سرما و یخبندان نمود.
دوره‌ای که بعداً با یک دوره گرمای غیرطبیعی ناشی از گازهای گلخانه‌ای همراهی شد. عواقب ناشی از آتشفشان تراپ حدود 90 درصد از گونه‌های زیستی آن زمان را به کام نیستی فرستاد. رویداد وحشتناکی که می‌توان آن را بزرگترین کشتار همه اعصار نامید.
بعد از چند روز از آغاز فعالیت یک آتشفشان بزرگ، خاکستر ناشی از فعالیت‌های آتشفشانی همچون چتری بزرگ بخش وسیعی از جو زمین را در بر می‌گیرد. این چتر بزرگ مانع رسیدن بخش قابل توجهی از نور خورشید به سطح زمین شده و به تدریج دمای هوا کاهش می‌یابد. اگر فعالیت آتشفشانی مدت طولانی ادامه داشته باشد، بی‌شک موجبات یک دوره سرد و یا حتی یک عصر یخبندان جدید را فراهم خواهد آورد. اما این عصر یخبندان آتشفشانی به علت خاصیت گلخانه‌ای متعاقب یک آتشفشان بزرگ، به تدریج جای خود را به یک دوره داغ خواهد داد.
امروزه اما به غیر از آتشفشان چند وقت اخیر در ایسلند که خسارات فراوانی به خطوط هواپیمایی وارد کرد، شاهد فعالیت زیادی از قلب زمین نیستیم. سال‌های طولانی است که بشر شاهد فعالیت آتشفشانی بسیار بزرگی نبوده است. برخی را گمان بر این است که با افزایش طوفان‌های مغناطیسی خورشید، فعالیت‌های هسته زمین نیز افزایش یافته و به مرور شاهد فوران‌های قوی‌تری خواهیم بود.
از سویی دیگر اتمسفر سیاره زمین به این حجم از گازهای آتشفشانی به منظور ترمیم خود احتیاج دارد. بادهای خورشیدی هر ساله بخش بزرگی از جو فوقانی زمین را که کمتر تحت تأثیر گرانش زمین هستند را با خود به یغما می‌برد. اگر فعالیت‌های آتشفشانی و سپر حفاظتی مغناطیسی زمین نبود، جو سیاره ما نیز به سرنوشت شوم اتمسفر مریخ دچار می‌شد.
در مطالب بعدی سایر عوامل موثر بر افزایش دمای کره زمین را معرفی خواهیم کرد.
شهرام یزدان‌پناه_ پژوهشگر، نویسنده و مدرس علوم و فناوری فضایی
تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر
