کهن‌ترین کتاب درباره‌ی شهادت امام علی

کتاب «مقتل امیر المؤمنین علیه السلام» اولین و کهن‌ترین کتابی است که درباره شهادت امیر مومنان علی علیه‌السلام به نگارش درآمده است. مولف این اثر، "ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید معروف به ابن ابی‌الدنیا قرشی است که سی سال زودتر از "طبری درگذشته است. این بدین معناست که اثر او، به واسطه نزدیکی به تاریخ وقوع حادثه می‌تواند معتبرتر و قابل استنادتر باشد. حجة‌الاسلام رسول جعفریان در یادداشتی به بررسی این کتاب و احادیث موجود در آن پرداخته است.

بخش اول

ابن ابی الدنیا محدث ومورخ برجسته ای است که کتابی مستقل درباره تاریخ شهادت امام علی علیه السلام نوشت و این کهن ترین کتابی است که در این موضوع به دست ما رسیده است.

وقتی از کتاب مستقل سخن می گوییم، یعنی کتابی که از آغاز تا انتهای آن در باره یک موضوع و در اینجا درباره شهادت امام علی (ع) تألیف شده باشد. طبعا در تواریخ عمومی مانند تاریخ طبری یا یعقوبی نیز اخباری در این باره آمده است.

عنوان «مقتل» به معنای اخبار مربوط به شهادت یا تاریخ شهادت است. عنوان «مقتل الحسین» یعنی تاریخ شهادت امام حسین و به تعبیری تاریخ عاشورا. نگارش این قبیل تک نگاری در باره تاریخ کشته شدن چهره های برجسته، در تاریخ نگاری اسلامی مرسوم بوده است. برای مثال کتبی درباره مقتل عمر یا عثمان هم در منابع یافت می شود.

از میان آثار مربوط به تاریخ شهادت امام علی (ع) کتاب ابن ابی الدنیا، کهن ترین کتابی است که برجای مانده است. این اثر با عنوان «مقتل امیر المؤمنین علیه السلام» نخستین بار توسط مرحوم استاد عبدالعزیز طباطبائی در مجله «تراثنا» منتشر .

مجددا این اثر در سال 1411 توسط دوست استاد عبدالعزیز طباطبائی، مرحوم سید محمد باقر محمودی به صورت مستقل در تهران و توسط انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحت عنوان «کتاب مقتل الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب» منتشر شد. کتاب یاد شده در سال 1379 توسط استاد دکتر محمود مهدوی دامغانی که افتخار ترجمه آثار کهن تاریخ اسلامی بسیاری را در سه دهه اخیر داشته اند، توسط مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا ترجمه شده و به چاپ رسید.

نویسنده کتاب ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید معروف به ابن ابی الدنیا قرشی (208 - 281) از علمای محدث ـ مورخ است که آثار بیشماری به صورت تک نگاری در حوزه های مختلف حدیثی و بعضا تاریخی دارد. سبک و سیاق او نگارش اخبار به صورت روایات مستقل است که جمعا تحت یک عنوان کلی فراهم می آورد.

برای این‌که اهمیت اثر او را بدانیم باید توجه کنیم که وی سی سال زودتر از "طبری" درگذشته و بنابرین یک نسل از او جلوتر است. کتاب او جمعا دارای 119 روایت است که آنها را با سند و از مآخذ مختلف تاریخی نقل کرده است. در هر روایت بخشی از ماجرای شهادت امام علی (ع)، همین طور پیش زمینه ها و نیز آثار و تبعات آن گزارش شده است.

تمامی این روایات توسط شخصی به نام "حافظ حسین بن صفوان برذعی"( متوفای 340) به نقل از ابن ابی‌الدنیا روایت شده و بنابرین نام او در آغاز همه اسناد دیده می شود. در واقع وی راوی آثار ابن ابی الدنیاست.

نخستین روایت از وقت بیرون آمدن امام علی پیش از اذان صبح به سوی مسجد است که مرغان برابر وی درآمدند و آواز سردادند. همراهان آنان را دور کردند اما حضرت فرمودند: مرانید که نوحه‌گر هستند.

روایات مربوط به شهادت امام علی علیه السلام در این کتاب متفاوت نقل شده است. در واقع، ابن ابی الدنیا جامع این نقلهاست و درست همان طور که در کتابی مانند تاریخ طبری ملاحظه می کنیم، روایات متفاوت و متعارضی درباره یک واقعه پشت سر هم آورده می شود.

حسن بن دینار از حسن بصری روایت کرده است که گفت: علی بن ابی طالب آن شب گفت: "انی مقتول لو قد أصبحت. هرگاه صبح شود من مقتول خواهم بود."

در روایت پنجم این کتاب روایتی از هشام بن محمد کلبی آمده است که: "علی برای نماز صبح بیرون آمد. تکبیر نماز را گفت. سپس یازده آیت از سوره انبیاء خواند. در این وقت ابن ملجم با شمشیر بر فرق امام زد. مردم بر سر او ریخته، شمشیر را از دستش گرفتند. علی به رکوع رفت سپس سجده کرد. من او را دیدم که خون از سرش جاری بود و همین طور که سجده می کرد خون سر او این طرف و آن طرف می ریخت. باز برای رکعت دوم برخاست، اما منقلب شده. قرائت را آرام کرد. سپس نشست و تشهد را خواند و سلام داد و به دیوار مسجد تکیه کرد."

در روایت هفتم آمده است که ابن بجره اشجعی و ابن ملجم با هم قرار داشتند تا با شمشیر به امام حمله کنند. شمشیر یکی خطا رفته به دیوار خورد و شمشیر ابن ملجم اصابت کرد. آنان هر دو گریختند. ابن بجره به سمت کنده رفت و ابن ملجم به سمت بازار. ابن ملجم را گرفتند و نزد امام آوردند.

ادامه دارد...

منبع: جهان آنلاین

تهیه و تنظیم: گروه کتاب تبیان - محمد بیگدلی