زمستانی گرم در پیش است؟

حتی اگر نشنیده باشید که سال 2010 گرم‌ترین سال در قرن‌های اخیر لقب گرفته است، باز هم احتمالاً دمای بالای هوا در تابستان امسال (1389 خورشیدی) به شما فهمانده که اتفاق عجیبی در آب و هوای زمین در حال رخ دادن است. خیلی‌ها انقلاب صنعتی و تولید غیرطبیعی گاز دی‌اکسیدکربن را مقصر این پدیده می‌دانند؛ اما آیا واقعا انسان مقصر اصلی این تغییرات آب‌وهوایی است؟

بی‌شک انسان در آنچه امروزه به عنوان گرم شدن جهانی از اخبار و رسانه‌ها می‌شنویم و می‌بینیم، نقش مؤثری داشته است. دخالت و برداشت بی حد و حصر نوع بشر در طبیعت باعث دگرگونی عظیمی شده که هیچ کس نمی‌تواند آن را انکار نماید و یا آینده این تحولات را به درستی پیش‌بینی نماید.

اما در طول تاریخ مسکونی شدن زمین این اولین باری نیست که سیاره آبی و به ظاهر آرام ما برشته می‌شود. دوره‌های بی‌اندازه گرم و یا سرد زمین نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم عوامل متعددی است که از قلب سیاره ما آغاز شده و تا عمق فضا پیش می‌رود.

در زمستان 1780سرمای طاقت‌فرسایی نیم‌کره شمالی زمین را درنوردید. بندر نیویورک به گونه‌ای یخ زد که مردم روی دریا و با پای پیاده از منهتن به استاتن آیلند می‌رفتند. در همان زمان فرانسویها از روی رودخانه‌های یخ زده، سرزمین هلند را مورد تاخت و تاز قرار دادند.

در آن روزگار زمین مشغول طی کردن عصر یخبندان کوچک بود. درجه حرارت در این دوره از میانگین ثبت شده قرن بیستم حدود یک درجه خنک‌تر بود. عصر یخبندان کوچک یکی از عصرهای زمین‌شناختی نسبتاً جدید است که پس از دوره گرم سده‌های میانه، یعنی در حدود سال 1250 میلادی آغاز شد و تا اواسط قرن نوزدهم میلادی ادامه یافت. در این دوره دمای هوا در اقصی نقاط جهان شدیداً کاهش یافت و موجب تغییر در پوشش گیاهی و جانوری و حتی تا حدی در الگوهای بارندگی و دمایی مناطق گوناگون جهان شد. دما در برخی از زمستان‌های این دوره بسیار کاهش می‌یافت که زمستان 1780یکی از آنها بود.

در ادامه قصد داریم به برخی از مهمترین دلایلی که تأثیر آنها بر گرمایش جهانی به اثبات رسیده است بپردازیم.

مقصر اول: خورشید خفته، خورشید بیدار

دوره‌های هواشناسی ارتباط تنگاتنگی با دوره‌های فعالیت خورشیدی دارد. هواشناسان و ستاره‌شناسان خیلی زود دریافتند که نمودارهای آنها تقریباً با هم بالا و پایین می‌روند. صدها سال است که ستاره‌شناسان روزها به ثبت لکه‌های خورشیدی مشغولند. با ظهور این لکه‌ها که امروزه بر ما روشن است طوفان‌های الکترومغناطیسی برآمده از درون خورشید هستند، فعالیت خورشید نیز فزونی می‌گیرد. شروع و خاتمه این طوفان‌های خورشیدی دوره‌هایی11 ساله دارند. اما در پاره‌ای از دوره‌ها حجم فعالیت‌ها آنطور که باید نمود پیدا نمی‌کند. در سال‌های بین 1645 تا 1715 که زمین در میانه سخت دوران یخبندان کوچک بود، فعالیت‌های مغناطیسی خورشید کاملاً متوقف شده بودند.

شاید هم‌زمانی این دو رویداد کاملاً تصادفی به نظر برسد اما یک محقق آلمانی به نام سامی سولانسکی وجود چنین ارتباطی را با تحقیقات خود اثبات کرده است.

قبل از هر چیز سولانسکی که تحقیقات خود را در مرکز تحقیقات منظومه شمسی واقع در مؤسسه ماکس پلانک انجام داده است، میزان ثبت شده فعالیت‌های خورشیدی را تا9000 سال قبل از میلاد مسیح استخراج کرد. صد البته واضح است که اطلاعات مربوط به تعداد و اندازه لکه‌های خورشیدی توسط هیچ انسانی در آن زمان‌ها ثبت و نگه‌داری نشده بود. سامی سولانسکی برای استخراج این داده‌ها به سراغ ایزوتوپ‌های خاصی از کربن14 و بریلیوم10 رفت که در تکه‌های به جا مانده از چوب‌های باستانی فسیل شده و یا در اعماق یخ‌های گرینلند و قطب جنوب باقی مانده بودند.

یافته‌های این محقق آلمانی نشان داد که قرن‌ها است میزان فعالیت‌های خورشیدی و تغییرات دمای زمین کاملاً هماهنگ با هم افزایش یا کاهش پیدا می‌کنند. زمانی که خورشید وحشی و بی‌قرار می‌شود، زمین تب می‌کند و هر زمان که خورشید آرام می‌گیرد و یا می‌خوابد، یخبندان‌های تاریخی، سیاره آبی رنگ ما را سپید پوش می‌کند.

اما بخش تأسف‌بار یافته‌های سولانسکی این بود که این هماهنگی طبیعی در حدود سال‌های 1970 زمانی که دخالت‌های انسانی در طبیعت و مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی توسط بشر منجر به افزایش دمای زمین فزونی گرفته است، قطع گردیده و به اعتقاد وی خورشید در گرمایش 40 ساله گذشته تنها حدود 30 درصد نقش داشته است.

در حال حاضر خورشید دوره فعال دیگری را آغاز کرده است. قبلاً پژوهشگران پیش‌بینی کرده بودند که دوره فعال کنونی یکی از بزرگترین آنها در 400 سال گذشته خواهد شد. بنابراین شاید نوع بشر باید همچنان منتظر تابستان‌های داغ‌تر و زمستان‌های گرم‌تری باشد.

این بار باز هم  سامی سولانسکی با خبر بد دیگری به سراغ ما می‌آید. حدود سه سال پیش این دانشمند آلمانی اعلام کرد که نتایج بررسی‌های او و همکارانش در مؤسسه ماکس پلانک بر روی داده‌های جمع‌آوری شده توسط سه کاوشگر خورشیدی و تلسکوپ فضایی سوهو نشان می‌دهد که خورشید امروزه در درخشان‌ترین و قوی‌ترین وضعیت تابشی خود در60 سال گذشته است و این سیر درخشان‌تر شدن همچنان ادامه دارد. سولانسکی  و همکاران وی هیچ ایده‌ای ندارند که این اتفاق به چه دلیلی روی می‌دهد اما آنها عمیقاً معتقدند که این موضوع بر گرمایش جهانی تأثیر مستقیم دارد.

ادامه دارد ...

شهرام یزدان‌پناه_ پژوهشگر، نویسنده و مدرس علوم و فناوری فضایی

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر